320334

Afyonkarahisar Bilmeceleri’nde Çocuk ve Eğitim

Mehmet Şenkaya ve Dr. Mehmet Saadettin Aygen’in Afyonkarahisar halkından derleyerek 1981 yılında kitap olarak yayımladıkları Afyonkarahisar Bilmeceleri folklorik açıdan oldukça değerli bir eserdir. Afyonkarahisar halkının sıkça sorduğu 516 bilmeceden oluşan bu eser, kent kültürüne özgü birçok önemli veri içermektedir. Söz konusu bilmecelerden hareketle Afyonkarahisar halkının bilgi, inanç, duygu ve düşünce dünyasına ilişkin pek çok çıkarımda bulunulabilir. Afyonkarahisar Bilmeceleri Afyonkarahisar halkının çocuğa ve eğitime bakışını gözler önüne seren zengin bir kaynaktır. Bu bilmeceleri inceleyerek Afyonkarahisar halkının “çocuk” ve “eğitim” kavramlarına yüklediği anlamla değeri saptamak mümkündür. Örneğin, söz konusu eserde “Ufacık boyu var / Türlü türlü huyu var” (Şenkaya ve Aygen, 1981, s. 30) sorusuyla yer alan ve yanıtı “çocuk” olan bilmece, Afyonkarahisar halkının çocuğu gelişim bakımından küçük gördüğünü, bununla birlikte çocuğun davranış zenginliğinin bilincinde olunduğunu gösterir. “Çocuk” yanıtlı bir diğer örnek olan “Evimin taşı / Gözümün mutlu yaşı” (Şenkaya ve Aygen, 1981, s. 30) bilmecesinde Afyonkarahisar halkının gözünde çocuğun aile kurumunun en değerli varlığı, dayanak noktası olduğu görülür. Eserde bir eğitim aracı olarak “kalem”i soran “Dilim kurşun veya mürekkep / Kâğıt üzerinde konuşurum hep / Bensiz konuşmayanlara şimdi / Diyorlar iki kulaklı merkep” (Şenkaya ve Aygen, 1981, s. 13) bilmecesi Afyonkarahisar halkının okuma-yazma becerisine verdiği değeri ve cahil insanı küçümsediğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesine dayalı bu çalışmada, Mehmet Şenkaya ve Dr. Mehmet Saadettin Aygen’in Afyonkarahisar Bilmeceleri adlı kitabında “çocuk” ve “eğitim” kavramlarını örnekleyen kırk bilmece tespit edilerek Afyonkarahisar halkının “çocuk” ve “eğitim” algısı değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Bilmece, çocuk, eğitim, Afyonkarahisar Bilmeceleri

PDF

___

Aça, M. (2012). Halk şiirinde tür ve şekil. M. Öcal Oğuz (Ed.), Türk halk edebiyatı el kitabı (4. Baskı) içinde (s. 235-282). Grafiker Yayınları.
Akkoyun, T. (2000). Dr. Mehmet Saadettin Aygen’in Afyon kültür hayatına katkıları. M. Sarlık (Haz.). V. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri içinde (ss. 509-517). Afyonkarahisar Belediyesi.
Alperen, A. (1996). Folklor ve edebiyatın unutulan unsuru: Bilmeceler. Millî Folklor, 4(31-32), 117-125.
Altunbay, M. (2014). Yaratıcı ve çağrışımsal düşünmeyi geliştirmesi bakımından Türk halk bilmeceleri. Türklük Bilimi Araştırmaları, 35, 11- 29. https://doi.org/10.17133/tba.57175
Aristoteles (1987). Poetika İ. Tunalı (Çev). Remzi Kitabevi.
Aristoteles (2001). Retorik (5. Baskı) M. H. Doğan (Çev). Yapı Kredi Yayınları.
Aydın, S. (2007). Kültür kavramı. H. Üstündağ-Aydın (Ed.), Antropoloji içinde (s. 23-46). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Balta, E. E. (2013). Bilmecelerin dil-düşünme bağlamında eğitimdeki yeri ve önemi. Turkish Studies, 8(1), 891-899.
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4301
Bee, H. ve Boyd, D. (2009). Çocuk gelişim psikolojisi. Kaknüs Yayınları.
Boratav, P. N. (1982). 100 soruda Türk halk edebiyatı (4. Baskı). Gerçek Yayınevi.
Boratav, P. N. ve Başgöz, İ. (1974). Türk halk bilmeceleri. V. Aydınoğlu (Çev.). Folklora Doğru, 37, 2-13.
Brunvand, J. H. (1968). Bilmeceler ve diğer sözlü bulmacalar. K. Türkan (Çev.). Millî Folklor, 74, 137-143.
Can, H. (2006). Aristoteles’te katharsis kavramı. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 63-70. https://dergipark.org.tr/tr/pub/flsf/issue/48601/617467
Charles, C. M. (2003). Öğretmenler için Piaget ilkeleri. G. Ülgen (Çev.). Nobel Akademik Yayıncılık.
Çelebioğlu, A. ve Öksüz, Y. Z. (1995). Türk bilmeceler hazînesi. Kitabevi Yayınları.
Çömez, T. (2020). Dr. Aygen’in Afyon kültür hayatına katkıları. Türkay, 4(38), 64-67. https://www.turkaydergi.com/2020/10/01/tugay- comez-dr-aygenin-afyon-kultur-hayatina-katkilari/
Donat, Y. (2022, 2 Eylül). Gurbetin başkenti. Sabah, https://www.sabah.com.tr/yazarlar/donat/2022/09/02/gurbetin-baskenti adresinden edinilmiştir.
Egemen, A., Yılmaz, Ö. ve Akil, İ. (2004). Oyun, oyuncak ve çocuk. Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 5(2), 39-42.
Eker, G. Ö. (2012). Gelenekten geleceğe halk edebiyatı. M. Öcal Oğuz (Ed.), Türk halk edebiyatı el kitabı (9. Baskı) içinde (s. 393-410). Grafiker Yayınları.
Elçin, Ş. (1989). Türk bilmeceleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Georges, R. A. ve Dundes, A. (1974). Bilmecenin yapısal bir tanımına doğru. Folklora Doğru, 37, 87-95.
Güzel, A. ve Torun, A. (2010). Türk halk edebiyatı el kitabı (6. Baskı). Akçağ Yayınları.
Kaplan, M. (1983). Kültür ve dil (2. Baskı). Dergâh Yayınları.
Karademir, F. (2008). Halk bilmecelerindeki imgesel anlatım üzerine. Millî Folklor, 78, 75-87.
Karakaş, A. (2009). Anonim Türk halk edebiyatı ürünlerinden bilmecenin çocuk edebiyatına katkıları. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 2, 44-52. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kdeniz/issue/16873/175639
Kâşgarlı Mahmûd. (2005). Divanü lûgati’t-Türk (S. Erdi ve S. T. Yurteser, Haz.). Kabalcı Yayınları.
Kavcar, C. (2017). Edebiyat ve eğitim (4. Baskı). Anı Yayıncılık.
Kaya, D. (2004). Anonim halk şiiri (2. Baskı). Akçağ Yayınları.
Kaya, D. (2010). Ansiklopedik Türk halk edebiyatı terimleri sözlüğü (2. Baskı). Akçağ Yayınları.
Rado, Ş. ve Es, H. F. (1961). Bilmece ve bulmaca. Hayat Ansiklopedisi 2 içinde (ss. 596-597). Hayat Yayınları.
Sever, S. (2003). Çocuk ve edebiyat. Kök Yayıncılık.
Sever, S. (2007). Çocuk edebiyatının çocuğun gelişim sürecindeki yeri ve önemi. Z. Güneş (Ed.), İlköğretimde çocuk edebiyatı içinde (s. 1- 38). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Şaul, M. (1974). Dünyada bilmece araştırmaları. Folklora Doğru, 37, 80-86.
Şenkaya, M. ve Aygen, M. S. (1981). Afyonkarahisar bilmeceleri. Türkeli Yayınları.
Şimşek, T. (2005). Çocuk edebiyatı (3. Baskı). Suna Yayınları.
Tezel, N. (2000). Türk halk bilmeceleri. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Türk Ansiklopedisi (1953). Cilt 6. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
TDK (Türk Dil Kurumu). (2011). Türkçe sözlük (11. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Uçan, H. (2005). ‘Çocuk kadar saf’, temiz olabilmek/kalabilmek [Özel Sayı]. Hece, 104-105, 18-23.
Wolcott, H. F. (1994). Transforming qualitative data: Description, analysis, and interpretation. Thousand Oaks, Sage Publications.
Yalçın, A. ve Aytaş, G. (2016). Çocuk edebiyatı (8. Baskı). Akçağ Yayınları.
Yangil, M. K. ve Kerimoğlu, C. (2014). Bilmecelerin eğitimdeki yeri ve önemi. Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 4(2), 341-354. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ebader/issue/44715/555686
Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (9. Baskı). Seçkin Yayıncılık.