Bektaşilik ve İstanbul'daki Bektaşi Tekkeleri Üzerine Bir İnceleme
Bu makale İstanbul'daki Bektaşi tekkelerini şehrin fethinden tekkelerin 1826'da Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasıyla birlikte kapatılması/dönüştürülmesi/daha sıkı denetim altına alınmasına kadar ki süre zarfında incelemiştir. Çalışmanın amacı İstanbul'un Bektaşi tekkelerinin tarihini Bektaşiliğin ve Yeniçeri Ocağı'nın kurumsallaşma süreçleri ekseninde değerlendirip bu tarihin bağlamsal bir analizini yapmaktır. Çalışmada II. Bayezid döneminde devlet yönetimi altında teşkilatlanan Bektaşiliğin İstanbul tekkelerinde de benzer bir kurumsallaşmaya gittiği tezi savunulmuştur. Makale özellikle tekkelerin kuruldukları dönemlere yoğunlaşarak bu tezi geliştirmeye çalışmıştır. Tarihsel sürecin ikinci evrilme noktası ise 18. yüzyılın ikinci yarısıdır. İstanbul'daki önemli bazı tekkeler bu dönemde kurulmuş; 1826 müdahalesi ile girdikleri yeni süreç sekteye uğratılmıştır. Makalenin bir diğer amacı İstanbul'da bahsi geçen zaman içerisinde kurulmuş tüm tekkeleri incelemek ve coğrafi konumlarından ekonomik yapılarına bir çok konuda tarihsel gelişimlerini belgeler ışığında anlatmaktır
A Study on Bektashi Order and Bektashi Lodges in Istanbul
This article examines the Bektashi lodges in Istanbul from the time the city was conquered to the times that the lodges were closed/transformed/or put under a more strict control after the abolition of the janissary army in 1826. The goal of this study is to investigate the history of the Bektashi lodges in Istanbul with reference to the institutionalization of Bektashism in general and of the Janissary army and to provide a contextual analysis of their history. We argue that the Bektashi sect, reorganized during the reign of Bayezid II, underwent an institutionalization similar to that of other Istanbul lodges. The second juncture of the history of the Bektashi lodges in Istanbul is the second half of the 18th century. This new phase in the history of the logdes was cut off with the 1826 intervention of the state.
___
Başbakanlık ArşiviCevdet-i Evkaf , (C.ev.) 137, 468, 473, 477, 493, 509, 627
Cevdet-i Zabitiye (C.zb) 34, 2282
Cevdet-i Adliye (C.adl) 1824
Evkaf Defterleri (Ev.d) 38565
Evkaf Muhasebe Kalemi (Ev. mh) 64, 644, 748, 2084, 2409
Evkaf Mektubi Kalemi (Ev.mkt) 120, 782, 1177, 1305, 2201, 3182
Evkaf Cihat Kalemi (Ev.mkt.cht) 402, 455, 598, 697
Evkaf Evamir (Ev.mkt.evm) 38, 123, 127, 132
Evkaf Müfettişliği 340
Evkaf Tahrirat (Ev.thr) 129
Evkaf Başkitabet (Ev.bkb) 106
Kamil Kepeci (KK) 6599
İbnül Emin Evkaf (İE) 5707
Hattı Hümayun (HAT) 293
Maliyeden Müdevver (MAD) 9731
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi 46, 438, 577,744, 777, 887, 892, 2381
Basılmış Birincil Kaynaklar
Ayvansarayi Hüseyin Efendi, Hadikatü'l-Cevami, 2 cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1281.
Hünkar Hacı Bektaş Veli Velayetnamesi, der. Hamiye Duran ve Dursun Gümüşoğlu. An- kara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, 2010.
Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Trans- kripsiyonu-Dizini, derleyen Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, cilt İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
İkincil Kaynaklar
Azamat, Nihat: "İdrîs-i Muhtefî", DİA, 21 (2000): 489-91.
Bacqué-Grammont, Jean-Louis: "Contribution à l'étude des cimetières: Note sur la typologie des steles." Anatolia Moderna II (1991): 42-48.
Bacqué-Grammont, Jean-Louis, H.P Laqueur ve Nicolas Vatin: "Corpus de Stalae Turcicae V", Anatolia Moderna II (1991): 92-136.
Barkan, Ömer L.: "Osmanlı İmparatorluğunda bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler", Vakıflar Dergisi, 5 (1942): 279-386.
Barkan, Ömer L. ve Ekrem Hakkı Ayverdi: İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli, İstanbul: Baha Matbaası, 1970.
Birge, John Kingsley: The Bektashi Order of Dervishes. London: Luzac Oriental, 1994.
Canatar, Mehmet: İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri: 1009 (1600) Tarihli, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 2004.
Clayer, Natalie ve Nicolas Vatin: "Un établissement de derviches Stambouliote: Le tekke d'İmrahor", Anatolia Moderna-Yeni Anadolu VI (1996): 31-81.
Çamuroğlu, Reha: Yeniçerilerin Bektaşiliği ve Vaka-i Şeriyyesi, İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
Çetin, Atilla: "İstanbul'daki Tekke, Zaviye ve Hankahlar Hakkında 1199/1784 Tarihli Önemli Bir Vesika", Vakıflar Dergisi XIII (1981): 583-590.
Dumont, Paul ve Béatrice Saint Laurent: "Le complexe du tekke Bektaşi de Merdivenköy", Anatolia Moderna, II (1991): 75-91.
Durgun, Hatice: "XIX. yy.'da Elmalı Abdal Musa Dergahı Şeyhliği ve Vakıflarına Yönelik Müdahaleler", Adalya, 17 (2014): 295-311.
Düzbakar, Ömer: "Charitable Women and Their Pious Foundations in the Ottoman Empire: The Hospital of the Senior Mother, Nurbanu Valide Sultan", JISHIM 5 (2006): 11-20.
Eldem, Edhem: Death in İstanbul: Death and Its Ritual in Ottoman-Islamic Culture, İstanbul: Ottoman Bank Archives and Research Centre, 2005.
Emecen, Feridun: Fetih ve Kıyamet 1453, İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
Ergin, Nina: "Taking Care of Imarets: Repairs and Renovations to the Atik Valide Imareti Istanbul, circa 1600-1700", derleyen Nina Ergin, Christoph K. Neumann, Amy Singer, Feeding People, Feeding Power: Imarets in the Ottoman Empire içinde, 151-167. İstanbul: Eren Yayınları, 2007.
Faroqhi, Suraiya: "Bektashis: Report on Current Research", derleyen Alexandre Popovic ve Gilles Veinstein, Bectachiyya: Études sur l'ordre myst'que des Bektach's et les groupes relevant de Hadj' Bektach içinde. 9-31. İstanbul: ISIS, 1995.
......, "The Tekke of Hacı Bektaş: Social Position and Economic Activities", IJMES 7 (1976): 183-208.
......, "Einflusskämpfe, Strukturfragen und die stets problematische Rolle der Janitscharen: ein Beitrag zur Geschichte der Bektaschis vor 1826", Journal of Turkish Studies 26, no. 1 (2002): 215-227.
......, "Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteen and SeventeenthCentury Documents", Turcica 12 (1981): 90-122.
Garnett, Lucy Mary Jane: Osmanlı Toplumunda Dervişler ve Abdallar, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
Haskan, Mehmet Nermi: Eyüp Tarihi. İstanbul: Türk Turing Turizm İşletmeciliği Vakfı Yayınları, 1993.
Hasluck, F. W.: Christianity and Islam under the Sultans, İstanbul: ISIS, 2000; ilk baskı 1929.
......, Anadolu ve Balkanlarda Bektaşilik, çeviren Yücel Demirel, İstanbul: Ant Yayınları, 1995).
Işın, Ekrem: "Bektaşilik", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 2 (1994): 131-37.
......, "İstanbul'da Tarikat Kültürü ve Gündelik Hayat", Dergâh, 6, no. 63 (Mayıs, 1995): 13-15.
İnalcık, Halil: Osmanlı İmparatorluğu, Klasik Çağ (1300-1600), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
......, The Survey of İstanbul 1455: the text English translation analysis of the text, documents, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
......, "Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed", Doğu, 26 (2004): 11-31.
Karakaya-Stump, Ayfer: "Irak'taki Bektaşi Tekkeleri", Belleten, LXXI, 261 (Ağustos 2007): 689-720.
Kayaalp-Aktan, Pınar: "The Endowment Deed of the Atik Valide Mosque Complex: A Textual Analysis", Feeding People, Feeding Power: Imarets in the Ottoman Empire içinde. 261-273, İstanbul: Eren Yayınları, 2007.
Kiel, Machiel: "Durbalı Sultan Resurrected?: Some Remarks on Resent Developments Around the Bektashi Tekke of Durbalı Sultan near Pharsala-Thessaly/Durbalı Sultan Yeniden Ortaya mı Çıkıyor?: Tesali Yakınındaki Bektaşi Tekkesi Durbalı Sultan Civarındaki Son Gelişmeler Üzerine Bazı Açıklamalar", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 52 (2009): 53-58.
Kocadağ, Burhan: Şahkulu Sultan Dergâhı ve İstanbul Bektaşi Tekkeleri, İstanbul: Can Yayınları, 1994.
Köprülü, Fuat: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1966.
......, "Mısır'da Bektaşilik", Türkiyat Mecmuası, VI (1939): 13-39.
Köse, Fatih: İstanbul Halveti Tekkeleri, İstanbul: Marmara İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2012.
Kufralı, K.: "Molla İlahi ve Kendisinden Sonraki Nakşbendiyye Muhiti", Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, III/1-2 (1949): 129-151.
Kut, Günay ve Edhem Eldem: Rumelihisarı Şehidlik Dergâhı Mezar Taşları, İstanbul: Bo- ğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2010.
Küçükyalçın, Erdal: Turna'nın Kalbi: Yeniçeri Yoldaşlığı ve Bektaşilik, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2010.
Lifchez, Raymond: "The Lodges of Istanbul", derleyen Raymond Lifchez. The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey içinde, 73-130, Berkeley, Los Angeles, Oxford: University of California Press, 1992.
Mélikoff, İrène: "L'ordre des Bektaşi aprés 1826", Turcica, XV (1993).
......, Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 2010.
Ocak, Ahmet Yaşar: Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, Anadolu'da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000.
......, "Bektaşilik", İstanbul: DİA, 5 (1992): 373-79.
......, "Emirci Sultan ve Zaviyesi", Tarih Enstitüsü Dergisi, 9 (1978): 129-208.
Sabırlı, Tijen: Vakfiyesi ve Muhasebe Kayıtları Işığında Nurbanu Atik Valide Sultan Vakfı, yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
Sakaoğlu, Necdet: "Bayezid II.", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 2 (1994): 83-87.
Tanman, Baha: "Le tekke Bektachi de Kazlıçeşme; II. Emplacement, Architecture et Décoration", Anatolia Moderna- Yeni Anadolu, VII. (1997).
......, "Perişan Baba Tekkesi", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 6. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları (1994): 242-43.
Tekindağ, Şehabeddin: "Beyazid II.'in Tahta Çıkışı Sırasında İstanbul'da Vukua Gelen Hâdiseler Üzerine Notlar", Tarih Dergisi, X/14 (1959): 85-96.
Turnalı, Bilgin ve Esin Yücel: "Ağlamış Baba", İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi 1: 329-30.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devleti Teşkilatında Kapıkulu Ocakları, 2 cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1943.
Vatin, Nicolas: l'Ordre de Saint-Jean-de Jérusalem, l'Empire ottoman et la Méditerranée orientale entre les deux sieges de Rhodes 1480-1522, Louvain, Paris: 1994.
Vatin, Nicolas ve Thierry Zarcone: "Le tekke bektachi de Kazlıçeşme: I. Étude Historique et épigrahique", Anatolia Moderna- Yeni Anadolu, VII. (1997): 79-109.
......, "Un tekke bektachi d'İstanbul: Le tekke de Karyagdı", derleyen Alexandre Popovic ve Gilles Veinstein, Bectachiyya: Études sur l'ordre myst'que des Bektach's et les groupes relevant de Hadj' Bektach içinde, 215-269, İstanbul: ISIS, 1995.
Yaman, Mehmet: Büyük Türk Akıncısı-Evliyası-Hekimi Karaca Ahmed Sultan Hazretleri, İstanbul: Karaca Ahmed Sultan Türbesini Koruma Derneği Yayınları, 1989.
Yerasimos, Stefanos: Konstantiniyye ve Ayasofya Efsaneleri, çeviren Ş. Tekeli, İstanbul 1993.
Yıldırım, Rıza: "Dervishes, Waqfs and Conquest: Notes on Early Ottoman Expansion in Thrace", derleyen Pascale Ghazaleh, Held in Trust: Waqf in the Islamic World içinde, 23-40, Kahire: Amerikan Üniversitesi Yayınları, 2011.
......, "Bektaşi-Alevi Geleneğine Göre Seyyid Ali Sultan", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 53 (2010): 59-87.
......, "Muhabbetten Tarikata: Bektaşi Tarikatı'nın Oluşum Sürecinde Kızıldeli'nin Rolü", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 53 (2010): 153-190.
Yılmaz, Kamil: Aziz Mahmud Hüdayi ve Celvetiye Tarikatı, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1980.
Zarcone, Thierry: "Les couvents Bektachis d'Istanbul", derleyen Alexandre Popovic ve Gilles Veinstein, Bectachiyya: Études sur l'ordre myst'que des Bektach's et les groupes relevant de Hadj' Bektach içinde, İstanbul: ISIS, 1995.
......, "Merdivenköy el la géographie bektachie de l'Empire ottoman", Anatolia Moderna, II (1991): 37-42.
- ISSN: 0255-0636
- Yayın Aralığı: Yılda 3 Sayı
- Başlangıç: 1980
- Yayıncı: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi