Sultan II. Abdülhamid ve Sudan Mehdisi

Sudan’daki Osmanlı-Mısır idaresi Muhammed Ahmed’in 1881 yılında başlattığı Mehdi İsyanı ile ciddi bir darbe aldı. İngiltere’nin 1882’de Mısır’ı işgalinden sonra Sudan’da Mısır aracılığı ile artan İngiliz nüfuzu da Mehdi Hareketi için adeta pekiştirici bir etki yaptı. Mehdiliğini ilan ederek Sudan’ın ve İslam dünyasının kurtuluşunu kendi mücadelesine bağlayan Muhammed Ahmed girdiği pek çok çatışmayı kazanarak popülaritesini her geçen gün artırdı. Özünde, Sudan’daki birtakım idari uygulamalara karşı tepki olarak başlayan isyan zamanla İngiliz emperyalizmine karşı bir direnişe dönüştü. Osmanlı Devleti Mehdi Hareketi’ni yakından takip etti ancak Sudan’daki olaylara doğrudan karışmak istemedi. Sultan II. Abdülhamid hareketin Kızıldeniz’i aşıp Hicaz’a ulaşmasından kaygılansa da İngilizlerin Sevakin üzerinden Sudan’da ortak harekât düzenleme tekliflerine yanaşmadı. Sudan’a böyle bir müdahalenin uygun olmayacağını ve halifelik makamına zarar vereceğini düşündü. II. Abdülhamid’e göre Mehdi sorununun halli için öncelikle İngiltere’nin Mısır’dan çıkması gerekiyordu. Ne var ki Bâbıâli’nin bu yönde yaptığı girişimler bir sonuç vermedi ve Sudan Osmanlı Devleti’nden her geçen gün biraz daha uzaklaştı. Mehdiciler Mısır-İngiliz askerleri karşısında önemli zaferler kazandılar fakat Muhammed Ahmed’in kurduğu devlet uzun ömürlü olmadı, bir süre sonra İngilizler tarafından ortadan kaldırıldı. Bu makalede Muhammed Ahmed’in ölümüne kadar (1885) Sudan’da Mehdi Hareketi’nin seyri, Osmanlı Devleti’nin Mehdi İsyanı karşısındaki tavrı ve İngiltere’nin bölgedeki hadiselere müdahalesi Türkçe, Arapça, İngilizce kaynaklar ve Osmanlı arşiv vesikaları üzerinden incelenerek değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Sudan, Halife, II. Abdülhamid, Muhammed Ahmed, Mehdi, İngiltere

Sultan Abdulhamid II and the Mahdi of Sudan

The Ottoman-Egyptian administration in Sudan received a serious blow from the Mahdist rebellion initiated by Muhammad Ahmad in 1881. After the British invasion of Egypt in 1882, the increasing British influence in the country through Egypt also made a reinforcing effect on the Mahdi movement. Declaring his Mahdiship and associating the salvation of Sudan and the Islamic world with his own struggle, Muhammad Ahmad won many of the battles he fought, increasing his popularity day by day. The rebellion, which essentially began as a reaction against some administrative practices in Sudan, eventually turned into a resistance against British imperialism. The Ottoman State followed the Mahdi movement closely, but did not want to get directly involved in the events in Sudan. Although Sultan Abdulhamid II was worried that the movement would cross the Red Sea and reach the Hejaz, he did not accept the British proposals to organize a joint operation in Sudan through Suakin. He thought that such an intervention in Sudan would be inappropriate and would harm the caliphate. According to him, in order to solve the Mahdi problem, first of all, England needed to leave Egypt. However, the attempts of the Sublime Porte in this direction did not yield any results, and Sudan moved further and further away from the Ottoman Empire with each passing day. The Mahdists won significant victories against the Egyptian-British soldiers, but the state founded by Muhammad Ahmad did not last long and was destroyed by the British after a while. Drawing on Turkish, Arabic, English sources and Ottoman archival documents, this essay analysed and assessed the course of the Mahdi movement in Sudan until the death of Muhammad Ahmad (1885), the attitude of the Ottoman Empire towards the Mahdi rebellion, and Britain’s intervention in the regional events.

Keywords:

The Ottoman State, the Sudan, Caliph, Abdulhamid II, Muhammed Ahmed, el Mahdi, England,

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH.MKT 1342/58, 18 Safer 1301 (19.12.1883).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.DH 1295-4/102212, 27 Rebiulahir 1301 (25 şubat 1884).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.HR 337/21797, 11. Rebiulevvel 1302 (29 Aralık 1884).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.MTZ.(05) 23/1113, h. 23 Muharrem 1301 (24 Kasım 1883).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.MTZ.(05) 23/1116, 3 Safer 1301 (4 Aralık 1883).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İ.MTZ.(05) 24/1188, 4 Rebiulevvel 1302 (22 Aralık 1884).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR.SYS 998/30.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR.SYS 998/44, 07.02.1885.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR.SYS 59/18, 27.08.1885.
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MV 1/30, 25 Rebiulahir 1302 (11 Şubat 1885).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.A.HUS 209/15, h. 5 Rabiulahir 1305 (m. 21.12.1887).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.EE 127/80, h. 1 Rabiulevvel 1301 (m. 31.12.1883).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.EE 125/16, h. 8 Cemazeyilahir 1302 (m. 25.3.1885).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.PRK.BŞK 7/14, h. 26 Muharrem 1301 (m. 27.11.1883).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.PRK.MYD 3/7, 25 Muharrem 1301 (26.11.1883).
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.PRK.TKM 8/49, 26 Şevval 1302 (08.08.1885).
“Abdullah b. Muhammed et-Teâyişî”. (1988). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: TDV Yayınları, s. 121.
Ali, Tarig Mohamed Nour. (2020). Osmanlı Sudanı Sevakin’de Türk İngiliz Rekabeti. İstanbul: İskenderiye Kitap.
Antonius, George. (1955). The Arab Awakening The Story of The Arab National Movement. Beirut: Khayat’s College Book Cooperative.
Armaoğlu, Fahir. (2013). 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1789-1914. İstanbul: Timaş Yayınları.
Barlak, Yasemin. (2019). “II. Abdülhamid Döneminde Yemen Zeydîlerinin Osmanlı Hilâfetine Bakışı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 8 (3), s. 1504-1525.
Bayur, Yusuf Hikmet. (1991). Türk İnkılâbı Tarihi. C. 1. Kıs. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Black, Jeremy. (2020). İngiltere Tarihi. Çev. Aytaç Yıldız. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Blunt, Wilfrid Scawen. (1911). Gordon at Khartoum, London: Published by Stephen Swift and Co. Ltd.
Cemaleddin Afgani, Muhammed Abduh. (1993). el-Urvetü’l-Vüskâ ve’s-Sevretü’l-Tahririyyetü’l-Kübra. Thk. Selahuddin el-Bustanî. Kahire: Dâru’l-Arab.
Cleveland, William L. (2008). Modern Ortadoğu Tarihi. Çev. Mehmet Harmancı. İstanbul: Agora Kitaplığı. Çaycı, Abdurrahman. (1995). Büyük Sahra’da Türk - Fransız Rekabeti (1858-1911). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Deringil, Selim. (1988). “The Ottoman Response to the Egyptian Crisis of 1881-82”. Middle Eastern Studies, Vol. 24, January, Nr. 1, s. 3-24.
Dietrich. (1997a). “Muhammed Ahmed”. İslâm Ansiklopedisi. C. 8. M.E.B. EAÜ Güzel Sanatlar Fakültesi, s. 491-493.
Dietrich, Ernst Ludwig. (1997b). “Osman, Abû Bakr Digna”. İslâm Ansiklopedisi. C. 9. M.E.B. EAÜ Güzel Sanatlar Fakültesi, s. 425-427.
Ebû Selim, Muhammed İbrahim. (1989). el-Hareketü’l-Fikriyye fi’l-Mehdiyye. Hartum: Dâru Câmia’tu’l-Hartum li’n-Neşr.
Engin, Vahdettin. (2017). Bir Devrin Son Sultanı II. Abdülhamid. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
el-Ensârî, Abdülhamîd İsmail. (1994). “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 10. İstanbul: TDV Yayınları, s. 539-541.
Eraslan, Cezmi. (1994). “II. Abdülhamid’in Hilâfet Anlayışı”. Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri. 27-29 Mayıs 1992. İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi. Ayrı basım, s. 93-105.
Farah, Caesar E. (2008). Abdulhamid II and the Muslim World. İstanbul: İSAR Foundation Publications.
Findley, Carter Vaughn. (2010). Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity. New Haven & London: Yale University Press.
Gilbert, Erik; Jonathan T. Reynolds. (2016). Dünya Tarihinde Afrika Tarihöncesinden Günümüze. Çev. Mehmet Demirkaya. İstanbul: Küre Yayınları.
Georgeon, François. (2006). Sultan Abdülhamid. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık.
Harb, Muhammed. (1996). es-Sultan Abdülhamid es-Sâni Âhîru’s-Selâtîni’l-Osmaniyyin el-Kibar. Dımaşk: Dâru’l-Kalem.
Hourani, Albert. (1983). Arabic Thought in the Liberal Age 1789-1939. Great Britain: Cambridge University Press.
Holt, P. M. (1958). The Mahdist State in The Sudan 1881-1898. Oxford: The Clarendon Press.
Holt, P. M. (1961). A Modern History of the Sudan from the Funj Sultanate to the Present Day. London: Weidenfeld and Nicolson.
https://www.mfa.gov.tr/sudan-siyasi-gorunumu.tr.mfa, 03.03.2022.
Hunwick, John O. (2005). “Muhammad Ahmad”. Encyclopedia of Religion. C. 9. Editor in Chief: Lindsay Jones. Macmillan Reference USA. United States of America: Thomson Gale, s. 6228-6229.
İbrahim Fevzi Paşa. (1319). Kitabu’s-Sudan beyne yedeyi Gordon ve Kitchener, C. 1. Y.y.
Kâmil Paşa. (1329). Hatırat-ı Sadr-ı Esbak Kâmil Paşa Cild-i Evvel Hatırat-ı Siyasiyat, Der Ahd-i Sultan Abdülhamid Han-ı Sani. Konstantiniye: Matbaa-i Ebuzziya.
Kanun-i Esasi. (1324). İstanbul: Karabet Matbaası. Karal, Enver Ziya. (2011). Osmanlı Tarihi Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876 – 1907. C. 8. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Karpat, Kemal H. (2005). İslâm’ın Siyasallaşması. Çev. Şiar Yalçın. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Kavas, Ahmet. (2005). Geçmişten Günümüze Afrika. İstanbul: Kitabevi.
Kavas, Ahmet. (2009). “Sudan” Osmanlı Dönemi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 37. İstanbul: TDV Yayınları, s. 461-466.
Kızıltoprak, Süleyman. (2011). “II. Abdülhamid ve Mısır’ın İngiliz İşgaline Karşı Bağımsızlık Mücadelesi”. Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid. C. 5. Haz. Mehmet Metin Hülagü vd. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, s. 69-93.
Koloğlu, Orhan. (2005). Avrupa’nın Kıskacında Abdülhamit. İstanbul: İletişim Yayınları.
Mazrui, Ali. (1992). Afrikalılar. Çev. Yusuf Kaplan. İstanbul: İnsan Yayınları.
Muhammed Mihrî. (1326). Sudan Seyâhatnâmesi. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı.
Orhonlu, Cengiz. (1996). Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Osman Nuri. (1327). Abdülhamid-i Sânî ve Devr-i Saltanatı Hayat-ı Husûsiyye ve Siyasiyyesi. C. 2. İstanbul: Kitaphane-i İslam ve Askeri.
Osmanlı İdaresinde Sudan. (2013). Prj. yön. Uğur Ünal. Yay. haz. Recep Karacakaya vd. İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
Ortaylı, İlber. (2019). Osmanlı’da Değişim ve Anayasal Rejim Sorunu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
O’fahey, R. Sean. (2009/2). “Askıya Alınmış Sûfîlik” -Sudan Mehdisi ve Sûfîler-. Çev. Kadir Gömbeyaz. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 24, s. 97-112.
Öz, Mustafa. (2005). “Muhammed Ahmed el-Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 31. İstanbul: TDV Yayınları, s. 496-499.
Özey, Ramazan. (2013). Afrika Coğrafyası. İstanbul: Aktif Yayınları.
Roberts, J. M. (2016). Dünya Tarihi. C. II. Çev. İdem Erman, Tansu Akgün. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş. Rogan, Eugene. (2009). The Arabs A History. New York: Basic Books.
Said Paşa’nın Hâtıratı. (1328). C. 1. Dersaadet: Sabah Matbaası. es-Sâvi, Abdülazîz Hüseyin, Câdeyn, Muhammed Ali. (1990). es-Sevretü’l-Mehdiyyetü fi’s-Sudan. Y.y. Şirketü’l-Farabi.
Serbestoğlu, İbrahim. (2014). Osmanlı Kimdir? Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet Sorunu. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Şelebi, Abdülvedûd İbrahim. (1979). el-Usulu’l-Fikriyye li-Hareketi’l-Mehdiyyi’s-Sudanî ve Da’vetih. Kahire: Dâru’l-Mearif.
Şukayr, Naum. (1981). Tarihu’s-Sudan. Thk. ve tkd. Muhammed İbrahim Ebû Selim. Beyrut: Dâru’l-Ceyl.
Tekir, Süleyman. (2021). Beyaz Harp Kafkas Cephesi-Sarıkamış Harekâtı-Teşkilat-ı Mahsusa Operasyonları. İstanbul: Kronik Kitap.
Trimingham, J. Spencer. (1965). Islam in the Sudan. London: Oxford University Press. Frank Cass & Co. Ltd.
Voll, John. (May, 1979). “The Sudanese Mahdi: Frontier Fundmentalist”. International Journal of Middle East Studies. Vol. 10. No. 2. Cambridge University Press, s. 145-166.
Warburg, Gabriel. (May, 1995). “Mahdism and Islamism in Sudan”. International Journal of Middle East Studies. Vol. 27. No: 2. Cambridge University Press, s. 219-236.
Yasamee, F. A. K. (1996). Ottoman Diplomacy Abdülhamid II and the Great Powers 1878-1888. Istanbul: The Isis Press.
Yasamee, F. A. K. (1990). “The Ottoman Empire, The Sudan and The Red Sea Coast 1883-1889”. Studies on Ottoman Diplomatic History V. Ed. Selim Deringil and Sinan Kuneralp. İstanbul: The Isis Press, s. 87-102.
Yazıcı, Serkan. (2019). “Osmanlı Devleti (1699-1923)”. Türk Tarihi ve Kültürü. Ed. Muhammed Bilal Çelik. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.