EDİRNE HIDIRLIK TEPESİ [HIZIR MAKAMI]: SENKRETİK BİR KÜLT MERKEZİ’NİN OLUŞUMU VE ORTADAN KALDIRILMASI

Edirne’de iki bin yılı aşkın tarihi olan bir tümülüsün üzerinde Hıristiyanlık döneminde gelişen Aya Yorgos/Aziz Georgios kültü, Osmanlı hâkimiyeti sonrasında Hızır-İlyas inanışı ile özleşerek yerini bu külte bırakmıştır. Bu yükselti, Hızır’ın üzerinde belirdiği, ibadet ettiği ve onunla ilgili motifler barından çeşitli kerametlere sahne olduğuna inanıldığı için Hızır Makamı/Hıdırlık adını almıştır. Bu sinkretik kültün oluşumuna ilişkin zaman içinde çeşitlenen fantastik rivayetler ortaya çıkmıştır. Halk arasında dillendirilen rivayetler ve tarihi kaynaklar, Hıdırlık kült merkezindeki yoğunluklu Osmanlı yapılaşmasının özellikle XV. yüzyılın ilk yarısında gerçekleştiğine işaret eder. XVI. yüzyılda gelişimini sürdüren kült merkezinin tekkeler, türbeler ve müştemilattan oluştuğu; kalabalık bir Bektaşî derviş nüfusunu barındırdığı anlaşılmaktadır. Dönem kaynakları, Hıdırlık’ın XVII. yüzyılda iki kez yıkıma uğradığını söylemektedir. İlk yıkım, burada işlenen kötülüklere ilişkin şikâyetler üzerine 1642 yılında Sultan I. İbrahim döneminde; diğeri ise, yıkımdan sonra bir kısmı atıl durumda kaldığı anlaşılan bu ferah yükselti üzerine bir kasır inşa edilmesine karar verildiğinde 1660lı yıllarda, Sultan IV. Mehmed döneminde gerçekleşmiştir. Kısmi olduğu anlaşılan ilk yıkımda burada ikamet eden dervişlerin çoğu Hıdırlık’ı terk etmiş, kült merkezi eski yoğunluğunu yitirmiştir. İkinci yıkımda, ayakta kalmış olduğu anlaşılan türbe ve kabirler dümdüz edilmiş, buraya XIX. yüzyıla kadar varlığını sürdüren geniş bahçeli bir kasır inşa edilmiştir. Kasrın inşasıyla birlikte, Hıdırlık’ta yalnızca Hızır Makamı’nı barındıran bir tekke ile iki türbe ayakta kalmıştır. Kasrın inşası, kült merkezini devlet denetimine sokarken, varlığını sürdürebilen tek tekke XVIII. yüzyılın ilk yarısında ortadan kalkmıştır. XIX. yüzyıl sonlarında, Edirne’yi savunmak üzere inşa edilen tabyalardan en büyüğü olan Hıdırlık Tabyası’nın inşa edilmesiyle birlikte kült merkezinden geriye Hıdır Dede Türbesi dışında hiçbir iz kalmamıştır. Türbe, Balkan Savaşları sırasında Edirneli Rumlar eliyle yıkılmış, günümüze yalnızca Hıdır Dede’nin kabri ulaşabilmiştir. Kült merkezinin ortadan kalkması, XVII. yüzyılın ilk yarısından itibaren saray çevrelerinde taraftar bulan bir fakihler oluşumu olarak tasavvufi yaklaşımlara tümüyle karşı çıkan Kadızâdeliler hareketi ile ilişkili görünmektedir. Tekkelerin yıkılmasını, türbe ve kabir ziyaretlerinin yasaklanmasını isteyen, hatta çeşitli tekke ve türbelerin ortadan kaldırılmasına neden olan Kadızâdeliler hareketinin tasavvuf ehliyle çeliştiği temel konulardan biri de Hızır’ın doğası ile ilgilidir. Kadızâdeliler, Hızır’ın ölmüş olduğunu savunurken, tasavvuf ehli Hızır’ın hayatta olduğuna inanır. Hızır kültü çevresinde meydana gelen Hıdırlık, Hızır’ın hayatta olduğuna inanılan bir oluşum olması bakımından teorik, tekke ritüelleri ve türbe/kabir ziyaretlerine sahne olması bakımından ise pratik anlamda Kadızâdeliler’in tüm görüşlerine aykırı bir yapılanmadır. XVII. yüzyılda Hıdırlık’ta gerçekleşen ve kült merkezinin zamanla ortadan kalkmasına neden olan yıkımların sebebi Kadızâdelilerin telkin ve tazyikidir. Bu makale, Edirne’de duaların kabul olduğu dört kutsal alandan biri olduğuna inanılan Hıdırlık’ın bir kült merkezi olarak şekillenmesine ve ortadan kalkmasına ilişkin bir tarih okuması yapmayı hedefler.

Anahtar Kelimeler:

Edirne, İslam, Bektaşilik, Hızır İlyas Kültü, Osmanlı Mimarlığı, Senkretizm

EDİRNE HIDIRLIK CULTIC CENTER [MAQAM OF KHIZR]

The cult of Saint George, which evolved in the Christian era over an almost 2000 years old tumulus in Edirne, historically known as Adrianople, turned with the Ottoman sovereignty into another cult, which took shape around the Khizr-Elijah belief. This hillock was named the Maqam of Khizr/ Hıdırlık due to the belief that Khizr appeared and worshipped on top of it, which later witnessed various miracles with associated motifs. In course of time there emerged many and varied fantastic rumours about the origins of the cult. The rumours circulating from person to person and the historical sources indicate that the intense construction activity of the Ottomans at the Hıdırlık cult centre realized especially in the first part of the 15th century. It is clear that the cult centre, which kept growing in the 16th century, contained various dervish lodges, many mausoleums, annexes and a dense population of Bektashi dervishes. The sources of the period reveal that the Hıdırlık cult centre incurred two subsequent demolition attempts in the 17th century. First demolition occured following a complaint about the sins commited here in 1642 in the period of Sultan Ibrahim I and the second in 1660’s in the period of Sultan Mehmet IV after the decision of a new pavilion construction on top of this spacious and partially idle hillock. On the first and obviously partial demolition, most of the inhabitant dervishes left Hıdırlık and the cult centre lost its old density. On the second demolition, the standing mausoleums and graves were razed and a pavilion with a large garden was built instead, which subsisted until the 19th century. After the construction of the pavilion in Hıdırlık there were only one dervish lodge and two mausoleums left standing. As the construction of the pavilion put the cult centre under state supervision, the last standing dervish lodge in the centre was also demolished in the first half of the 18th century. At the end of the 19th century after the construction of one of the biggest bastions to defense Edirne there was no trace left of the cult centre besides the Hıdır Dede Mausoleum, which was also destroyed in Balkan Wars by the Greek inhabitants of Edirne, causing only the grave of the Hızır Dede to reach to the present day. The destruction of the cult centre was related to the Kadızâdeliler movement, which was utterly against the sufistic approaches and had from the first half of the 17th century onwards many fans in the palace and administrative circles. The Kadızâdeliler movement was a religious movement which requested the demolition of the dervish lodges and the prohibition of grave and mausoleum visits, which led to the destruction of various lodges and mausoleums indeed. One of the fundamental issues, which became a conflict between The Kadızâdeliler movement and the sufis was the nature of Khizr. Whereas the Kadızâdeliler supported the idea that Khizr was dead, sufis believed he was alive. Hıdırlık, which came into existence around the cult of Khizr, was a settlement which was totally against the ideas of the Kadızâdeliler both theorically in terms of the belief that Khizr is not dead and also practically in terms of dervish lodge rituals and mausoleum visits. The reason of the demolition attempts occured in Hıdırlık in the 17th century and led in time to the utter destruction of the cult centre, was obviously the preaches and pressures of the Kadızâdeliler. This paper aims a historical analysis about the embodiment of Hıdırlık as one of the four holy places in Edirne, where it is believed that the prayers are answered and the gradual annihilation of it.

PDF

___

Abdurrahman Abdi Paşa. Vekâyi’-Nâme [Osmanlı Tarihi (1648-1682)], Tahlil ve Metin. Haz. Fahri Ç. Derin. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2008.
Abdurrrahman Hibrî. Enîsü’l-Müsâmirîn / Edirne Tarihi 1360-1650). Çev. Ratip Kazancıgil. İstanbul: Edirne Valiliği Yayınları, 1999.
Ahmed Bâdi Efendi. Riyaz-ı Belde-i Edirne, 20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si 1/1. Cilt. Haz. Niyazi Adıgüzel ve Raşit Gündoğdu. İstanbul: Trakya Üniversitesi Yayını, 2014.
Ahmed Refik. Türk Mimarları. Haz. Zeki Sönmez. İstanbul: Sander Yayınları, 1977.
Akçıl, N. Çiçek. Edirne Tekkeleri. İstanbul: Edirne Valiliği Kültür Yayınları, 2013.
Ay, Resul. Anadolu’da Derviş ve Toplum 13-15. Yüzyıllar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Baer Marc David. IV. Mehmet Döneminde Osmanlı Avrupa’sında İhtida ve Fetih. Çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Hil Yayın, 2010.
Baer, Marc David. Selanikli Dönmeler: Yahudilikten dönenler, Müslüman Devrimciler ve Seküler Türkler. Çev. Sevinç Kayır. İstanbul: Doğan Kitap, 2011.
Bilkan, Ali Fuat . Fakihler ve Sofuların Kavgası 17. Yüzyılda Kadızâdeliler ve Sivâsîler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
Boratav, Pertev Nâili (1987). “Türklerde Hızır”. İslâm Ansiklopedisi, 5. Cilt 1. Kısım, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987: 462-471.
Boz, Başak. “Edirne, Hasanağa Mezarı İnsan Kalıntıları”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3/6, 2013: 39-49.
Bulut, Meryem; Karacagil, Zeynel ve Çataloğlu, Seher. “Dünden Bugüne Hıdırellez Pratikleri”. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017: 79-92.
Covel, John. Bir Papazın Osmanlı Günlüğü. Çev. Nurten Özmelek. İstanbul: Dergah Yayınları, 2017.
Çalış Kural, Deniz. Şehrengiz, Urban Rituels and Deviant Sufi Mysticism in Ottoman İstanbul. New York: Routledge, 2016.
Çavuşoğlu, Semiramis. “The Kadızadeli Movement: An Attempt of Şeri’at Minded Reform in the Ottoman Empire”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Princeton: Princeton University: 1990.
Çelik, Çetin. “Edirne’de Hıdırellez Geleneği”. Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1990 “Hıdırellez Özel Sayısı”. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990: 53-70.
Edirne İl Yıllığı. Ankara, 1973.
Edirne İl Yıllığı. İstanbul, 2005.
Erdoğru, M. Akif. “Hikâye-i Tabib Beşir Çelebi ve Tarih-i Edirne İsimli Yazma Eser”. Doğumunun 65. Yılında Prof. Dr. Tuncer Baykara’ya Armağan, Tarih Yazıları. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006: 174-205.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi III. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Fenton, Paul. “Shabbatay Şebi and his Muslim Contemporary Muhammad al-Niyazi”, Approaches to Judaism in Medieval Times. vol. 3. Ed. David R. Blumenthal. Atlanta: Scholar Press, 1988: 81-88.
Freely, John. Kayıp Mesih Sabetay Sevi’nin İzini Sürerken. Çev. Ayşegül Çetin Tekçe. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2001.
Gölpınarlı, Abdülbâki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2018.
Gülten, Sadullah. “Hızır-İlyas Zaviyeleri, Aya Yorgi ve Bektaşîler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 83, 2017: 81-100.
Güner, Yavuz. “Edirne Askeri Tabyalarının Mimarisi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
Hasluck, Frederick W.. Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam I. Çev. Timuçin Binder. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
Hasluck, Frederick W.. Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam II. Çev. Timuçin Binder. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
İnalcık, Halil. Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-II, Tagayyür ve Fesâd (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
Karakaya, Hasan ve Kırçın, Şahan. “Edirne Müzesi Hıdırlık Tabya Mevkii Roma Dönemi Lahit Mezar Kurtarma Kazısı”. 23. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu (04-07 Mayıs 2014, Mardin). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2015: 397-408.
Katip Çelebi. Mizanü’l - Hakk Fi İhtiyari’l-Ehakk, (En Doğruyu Seçmek İçin Hak Terazisi) Çev. Orhan Şaik Gökyay, (En Doğru Olan Tercih Konusunda Hak Ölçü) Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2008.
Kazancıgil, Ratip. Edirne Tarihi Kronolojisi (1300-1994). İstanbul: Edirne Valiliği Yayınları, 1999.
Keskin, Mustafa Çağhan. “’Üzerime bir kubbe ve asar binalar etmen’: Osmanlı Mimarlığında Açık Türbe Modası (1661-1763). Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 55. 2020: 51-97.
Maden, Fahri. “Alevilik-Bektaşilik’te Hızır İnancı ve Hızır (Hıdır) İsmiyle Anılan Alevi-Bektaşi Tekke, Türbe ve Ocakları”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 14, 2006: 119-162.
Niyazî-i Mısrî. Niyazî-i Mısrî’nin Hatıraları. Haz. Halil Çeçen. İstanbul: Dergah Yayınları, 2006.
Nutku, Özdemir. IV. Mehmet’in Edirne Şenliği (1675). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
Ocak, Ahmet Yaşar. “17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: “Kadızadeliler Hareketi””, Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Osmanlı Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011: 218-237.
Ocak, Ahmet Yaşar. İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.
Oğuz, M. Öcal. “Çok Uluslu Hıdırellez: Sınırlar ve Sorunlar”. Millî Folklor. 125, 2020: 35-45.
Öztürk, Necati. “Islamic Ortodoxy among the Ottomans in the Seventeenth Century with Special Reference to the Qadi-Zade Movement”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Edinburgh: Edinburgh University, 1981.
Raşid Mehmed Efendi ve Çelebizâde İsmaîl Efendi. Târîh-i Râşid ve Zeyli. Haz. Abdülkadir Özcan vd., İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
Rifat Osman. Edirne Sarayı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
Rycaut, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Hâlihazırının Tarihi (XVII. Yüzyıl). Ter. Halil İnalcık-Nihan Özyıldırım. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012.
Scholem, Gershom. Sabetay Sevi, Mistik Mesih. Çev. Eşref Bengi Özbilen. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
Şahin, Haşim. “Otman Baba”. Dervişler ve Sufi Çevreler, Klasik Çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017: 151-158.
Şimşek, Selami. Osmanlı’nın İkinci Başkenti Edirne’de Tasavvuf Kültürü. İstanbul: Buhara Yayınları, 2008.
Şişman, Cengiz. Soru ve Cevaplarla Sabatay Sevi, Sabataycılar. İstanbul: Kopernik Kitap, 2018.
Turan, Fatma Ahsen. “Anadolu’daki Hıdırellez Kutlamalarına Dair İnanmalar Ritüeller, Yasaklar ve Yaptırımlar”. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2, 2008: 101-111.