Eski Uygur Türkçesinde kolu Adı ve Türevleri

Türkçenin bünyesinde barındırdığı sınırlı malzemeyi kullanarak dış dünyadaki sınırsız varlığa ad bulma konusunda geliştirdiği yöntemlerden biri de başka dillerden sözcük ödünçlemektir. Türk dili, ödünç aldığı kimi sözcükleri kendi anlam ve yapı sistemine uydurma yoluna da gitmiştir. Bu tip sözcüklerden bir tanesi de Sanskritçe kökenli kolu adıdır. Kolu adı, Eski Uygur aydını tarafından dinî terminolojiyi tam anlamıyla okuyucuya aktarabilmek için ödünçlenmiş ancak ilerleyen zamanlarda bu ad hem çok anlamlı bir yapıya bürünmüş hem mecaz yoluyla anlatıma derinlik kazandırır olmuş hem de yapım ekleri getirilerek yeni sözcükler türetmekte kullanılmıştır. Bu durum, Türk dilinin daha o dönemindeki teknik kapasitesini ve alıntı sözcükleri yerlileştirme gücünü gözler önüne sermenin yanı sıra Eski Uygur Türkçesi verimlerinin kaynak eserlerden çeviri niteliği taşımadığını dönemin Türk yazarları tarafından Türk diline adapte edildiğini de anlatmaktadır. Yapılan bu çalışmada, kolu adı ve kolu adından türediği değerlendirilen kolula-, kolulug ve kolusuz sözcüklerini, Eski Türkçenin söz varlığından bol örnek tanıklamanın yol göstericiliğiyle yapısal ve anlamsal açıdan tüm yönleriyle irdeledik. Bu yolla yapı ve anlam dünyası konusunda belirsizlikler ve eksiklikler bulunan kolu adına ve kolu adından türemiş gövde biçimlere açıklık getirilmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Kolu, kolula- / kolulug / kolusuz, Zaman, Meditasyon Yapmak, Budizm

The Name kolu and its Derivatives in Old Uyghur

One of the methods developed by Turkish to find a name for the unlimited existence in the outside world by using the limited material it contains is to borrow words from other languages. The Turkic language has adapted some borrowed words to its own meaning and structure system. One such words is the Sanskrit name kolu. The name kolu was borrowed by the Old Uyghur intellectual in order to convey the religious terminology to the reader. However, later on, this name both took on a very meaningful structure and added depth to the expression through metaphor, and was used to derive new words by adding constructive suffixes. This situation reveals the technical capacity of the Turkish language at that time and its power to localize borrowed words. This situation also explains that the Old Uyghur Turkish yields do not have a translation quality from the source works, but were adapted to the Turkish language by the Turkish writers of the period. In this study, we examined the name kolu and words kolula-, kolulug and kolusuz, which are thought to be derived from the name kolu, in all aspects, structurally and semantically, with the guidance of abundant examples from the vocabulary of Old Turkic. In this way, we tried to clarify the name kolu and derived forms from the name kolu, which have uncertainties and deficiencies in the world of structure and meaning.

Keywords:

kolu, kolula- / kolulug / kolusuz, Time, To Meditate, Buddhism,

PDF

___

Ağca, E. (2019). Eski Türkçede istek fiili olarak kol- fiili ve türevleri üzerine. Türkbilig, 38, s. 143-152.
Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aydemir, H. (2010). Untersuchung zum wortschatz der alttürkischen xuanzang-biographie IX [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Universität Göttingen.
Bang Kaup, W., & Gabain, A. von. (1931). Türkische turfantexte V, aus buddhistischen schriften. Verlag der Akademie der Wissenschaften.
Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University.
Çetin, E. (2020). Altun yaruk sekizinci kitap, berlin bilimler akademisindeki metin parçaları, karşılaştırmalı metin, çeviri, açıklamalar, dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā giriş - metin - çeviri - notlar - dizin – tıpkıbaskı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon, I-II, Otto Harrassowitz.
Gabain, A. V., & Kowalski, T. (1959). Türkische turfantexte X, Das Avadāna des dämons atavaka. Akademie Verlag.
Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hazai, G., & Zieme, P. (1970). Fragmente der uigurischen version des ‘Jin’gangjing mit den gâthâs des meister fu’, (berliner turfantexte I). Akademie Verlag.
Kaljanova, E. (2005). Uygurca dışastvustık giriş - metin - çeviri - dizin ve tıpkıbasım [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi.
Kasai, Y. (2008). Die Uigurischen Buddhistischen kolophone (berliner turfantexte XXVI). Brepols Publishers.
Kaya, C. (1994). Uygurca altun yaruk, giriş, metin ve dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kormuşin, I., & Mozioğlu, E., & Alimov, R., & Yıldırım, F. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runik metinler. BilgeSu.
Le Coq, A. A. V. (1912). Türkische manichaica aus chotscho I.
Mirsultan, A. (2010). Veröffentlichungen der societas Uralo Altaica band 34, xuanzang leben und werk teil 9, die alttürkische xuanzang-biographie X. Harrassowitz Verlag.
Müller, F. W. K. (1908). Uigurica I. Verlag Der Königl, Akademie Der Wissenschaften İn Komission Bei Georg Reimer.
Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ölmez, M. (1991). Altun yaruk III. kitap (= 5. Bölüm). TDAD 1.
Röhrborn, K. M. (1971). Eine uigurische totenmesse, text übersetzung, kommentar faksimiles, (berliner turfantexte II). Akademie Verlag.
Shōgaito, M. (2008). Uighur abhidharma texts: A philological study. SHOUKADOH.
Tekin, Ş. (1993). Uygurca metinler I, kuanşi im pusar (ses işiten ilâh). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II, maytrısimit, Burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tezcan, S. (1974). Das uigurische insadi-sūtra (berliner turfantexte III). Akademie Verlag.
Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Uçar, E. (2009). Altun yaruk sudur V. kitap [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi.
Wilkens, J. (2007). Edition des alttürkisch-buddhistischen kšanti kılguluk nom bitig (berliner turfantexte XXV). Akademie Der Wissenschaften.
Yıldırım, F. (2017). Irk bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yiğitoğlu, Ö. (2011). Köŋül tözin ukıttaçı nom ve salt-bilinç öğretisi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
Zieme, P. (1985). Buddhistische stabreimdichtungen der Uiguren, (berliner turfantexte XIII). Akademie Verlag.