Çin’in Cungarya’yı İşgali Ekseninde Qing Ordusunun Kazak Topraklarına Seferleri (1756-1758)

18. yüzyılın ortalarında Çin’de hüküm süren Mançu Qing Hanedanı (1644-1911) Cungar (Oyrat) Hanlığı’nda patlak veren iç kavgaları fırsat bilerek Cungarya topraklarını işgale başlamıştır. Daha önce Cungar istilasına uğrayan ve topraklarının bir kısmını kaybeden Kazaklar da bu durumdan istifade etmeye çalışıyordu. Bu durum kaybettikleri toprakları geri almak isteyen Kazak Cüzleri ve Cungar topraklarını kendisine katmak isteyen Çin’in çıkar çatışması yaşamalarını sağlamış; Çin ve Kazak Cüzleri arasındaki temas kaçınılmaz olmuştur. Bu sırada Kazak Hanlığı birbirinden bağımsız hanların yönettiği ve “Cüz” olarak bilinen üç kabile konfederasyonundan oluşmaktaydı. Qing Hanedanı, Kazak Cüzlerinin birbirleriyle olan ilişkileri, ekonomik ve coğrafi durum gibi özelliklerini incelemeye başlamış; Cungarya’ya coğrafî yakınlığı sebebiyle Qing hükümetinin daha çok temas ettikleri Orta Cüz Kazakları olmuştur. Orta Cüz’de bu dönemde Ebülmambet Han hüküm sürüyorsa da halk arasında daha etkili bir isim Abılay Sultan’dı. Cungar noyanlarıyla, özellikle Amursana ile dostluğu ve ona verdiği destek onu Qing hükümetinin hedefine koymuştu. İlk başta Qing hükümetinin desteğiyle Cungar Hanlığı tahtına çıkmayı amaçlayan, ancak amacına ulaşamayınca isyan bayrağı çekerek Kazakların yardımına başvuran Amursana Noyan, Qing ordusunun Kazaklarla savaşmasına da neden olmuştur. Bu çalışmada 18. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşen Çin’in Kazak topraklarına seferleri ve neticeleri Çin ve Rus kaynakları ışığında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kazak Cüzleri, Abılay Sultan, Qing İmparatorluğu, Cungar Hanlığı, Amursana Noyan

PDF

___

Arhiv Vneşney Politiki Rossii (AVPR), Fond Zyungorskiye Dela, Fond Kirgiz-Kaysatskiye Dela.
Biçurin, N. Ya. (1854). İstoriçeskoye Obozreniye Oyratov i Kalmykov s XV stoletiya do Nastoyaşçego Vremeni, Tip. MVD, St.-Peterburg.
Doğan, O. (2011). “Abılay Han’ın Kazak Halkının Bağımsızlığı İçin Çin ve Çarlık Rusya Arasında Yürüttüğü Diplomatik İlişkiler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, İstanbul, sayı 192, s. 65-92.
Doğan, O. (2021). Kazak Hanlığı’nın Çarlık Rusyası ve Cungarlarla İlişkileri (Rus ve Kazak Kaynaklarına Göre), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Duman, L. İ. (1966). “Zavoyevaniye Tsinskoy İmperiyey Djungarii i Vostoçnogo Turkestana”, Man’çjurskoye Vladyçestvo v Kitaye, İzd. Nauka, Moskva.
Ejenhanulı, B. (2009). Qazaq Handıgı men Qing Patşalıgının Sayasi-Diplomatiyalıq Qatınastarı Turalı Qıtay Muragat Qujattarı, I. Tom, Daik-Press, Almatı.
Grum-Grjimaylo, G. Ye. (1926). Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy Kray, t. 3, vyp. 3, Moskva.
Hafizova, K. Ş. (2007). Kazahskya Strategiya Tsinskoy İmperii, İzd. Taimas, Almatı.
Hafizova, K. Ş. (2019). Stepnyye Vlastiteli i İh Diplomatiya v XVIII-XIX Vekah, KİSİ, Nursultan.
Hafizova, K. Ş., Kıdırali, D. K. (2015). Vostoçnaya Diplomatiya na Styke Tsivilizatsiy (konets XVI-70 Gody XIX vv.). Sbornik Dokumentov i Materialov, Gılım, Astana.
Karatayev, O. (2014). “Burut” Atalışının Tarıhıy Jana Etnolingvistikalık Maanasi”, Agartuuçu, Jurnalist Jana Etnograf Amantur Seytalı Uulu Akmataliyev, Bişkek, s. 108-118.
Kazahsko-Russkiye Otnoşeniya v XVI-XVIII vekah. Sbornik dokumentov i Materialov (KRO). (1961). Haz. F. N. Kireyev vd., İzd. AN KazSSR, Alma-ata.
Kuznetsov, V. S. (1983). Tsinskaya İmperiya na Rubejah Tsentral’noy Azii: Vtoraya polovina XVIII-Prevaya Polovina XIX v., Nauka, Novosibirsk.
Levşin, A. İ. (1832). Opisaniye Kirgiz-Kazaç’ih İli Kirgiz-Kaysatskih Ord i Stepey, t. III, Tip. Karla Kraya, St.-Peterburg.
Moiseyev, V. A. (1991). Djungarskoye Hanstvo i Kazahi XVII-XVIII vv., İzd. Gılım, Alma-ata.
Molla Abdülalim. (1969). İslam-name. Materialy po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov (MİKH), red. S. İbragimov vd, İzd. AN KazSSR, Alma-ata.
MOTsA (1989). Mejdunarodnyye Otnoşeniya v Tsentral’noy Azii. XVII-XVIII vv. Dokumenty i Materialy, haz. B. P. Gureviç, V. A. Moiseyev, t. 2, Nauka, Moskva.
Pastuhov, A. M. (2015). “Tsinskiye Voyska v Kampaniyah 1756-1757 gg. Protiv Kazahov Srednego Djuza”, Sbornik Konferentsii Posvyaşçennogo 550-Letiyu Kazahskogo Hanstva, Kokşetau, s. 22-44.
Pingding Zhunga’er Fanglüe (PDZGEFL), zhengbian. https://www.kanripo.org/ed/KR2c0012/WYG/000#1a
Sadvakasov, G. S. (1994). Kitayskiye Dokumenty i Materialy po İstorii Vostoçnogo Turkestana, Sredney Azii i Kazahstana XVI-XIX vv., red. G. S. Sadvakasov, Gılım, Almatı.
TsİKH-1 (1989). Tsinskaya İmperiya i Kazahskiye Hanstva. Vtoraya Polovina XVIII-Pervaya Tret’ XIX vv., t. 1, haz. K. Ş. Hafizova, V. A. Moiseyev, İzd. Nauka KazSSR, Alma-Ata.
Zlatkin, İ. Ya. (1957). Oçerki Novoy i Noveyşey İstorii Mongolii, İzd. Vostoçnaya Literatura, Moskva.
Zlatkin, İ. Ya. (1958). “Russkiye Arhivnyye Materialy ob Amursane”, Filologiya i İstoriya Mongol’skih Narodov, Moskva.
Zlatkin, İ. Ya. (1983). İstoriya Djungarskogo Hanstva. 1635-1758, İzd. Nauka, Moskva.