Arhanan Yazıtı Üzerine Notlar

Moğolistan Türk dili, kültürü ve tarihi açısından son derece önemli bir coğrafyadır. Türk dilinin en eski yazılı kaynakları bu topraklarda bulunmuştur. Arhanan Yazıtı da Moğolistan'ın Bulgan eyaletinde (aymag) bulunmuş bir yazıttır. Yazıt diklemesine bir kayaya yazılmıştır ve 3 satır runik yazı ihtiva eder. Runik metin üzerine ilk okuma ve anlamlandırma çalışması ise 1965 yılında E. Tryjarski tarafından yapılmıştır. Arhanan Yazıtının hangi tarihte yazıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak söz varlığı ve bazı yazım özellikleri Uygur dönemi yazıtlarından olabileceğine işaret eder. Bu çalışmada Arhanan Yazıtı hakkında genel bilgilere yer verildikten sonra yazıttaki her bir satır tek tek ele alınıp runik metin dizgisi ve transliterasyonu verilecektir. Ardından önceki araştırmacıların okuyuşları ve tarafımızca hazırlanan okuma anlamlandırma denemesi yer alacaktır. Her bir satırın sonunda ilgili satıra dair ele alınan bazı sözcüklere ve yazım özelliklerine değinilecektir. Makalenin amacı bu zamana kadar yapılan çalışmalara toplu bir bakış sağlamak, birtakım sözcükler ve yazım özelliklerine dair açıklamalar getirmektir.

Anahtar Kelimeler:

Arhanan Yazıtı, kaya yazıtları, Moğolistan'daki eski Türk yazıtları

Mongolia is an extremely important geography in terms of Turkic language, culture and history. The oldest written sources of the Tukic language were found here. The Arkhanan Inscription is also an inscription found in the Bulgan Aymag of Mongolia. The inscription was written upright on a rock and consists of 3 lines of runic text. First reading and interpretation study on the text has been done by Edward Tryjarski in 1965. It is not known yet for sure the period of the inscription. However, its vocabulary and some spelling features indicate that it may be from the Uyghur period inscriptions. In this study, after giving general information about the Arhanan Inscription, each line in the inscription will be handled one by one and the runic text string and transliteration will be given. After that, each line in the inscription is handled one by one and the runic text string, the readings of previous researchers and the reading prepared by us is given. At the end of each line, some words and spelling features that we have discussed about the relevant line will be mentioned. The aim of the study is to provide an overview of the works done so far and to provide explanations about some words and spelling features.

Keywords:

Arkhanan Inscription, rock inscriptions, old Turkic inscriptions in Mongolia,

PDF

___

Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Barutçu Özönder, F. S. (2000). Eski Türk Çağı Kaya Yazıtları I.Örük Yazıtı, II. Hangiday Yazıtı, III. Arhanan Yazıtı. Kök Araştımalar 2/1: 121-133.
Battulga, Ts. (2005). Mongolın Runı Biçgiin Dursgaluud. Corpus Scriptorum, Tomus 1- 3. Ulaanbaatar.
Battulga, Ts. (2020). The Small Monuments of Mongolian Runic Inscription. Archaeological Relicks Of Mongolia Catalogue Series. Ulaanbaatar.
Bazilhan, N. (2005). Kazakstan Tarihı Turalı Turki Derektemeleri II, Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orhon, Yenisey, Talas). Almatı: Dayk.
Bazin, L. (1981). Kül Tegin ou Köl Tegin? Scholia: K. Röhborn- H. W. Brands (hrsg.): Scholia. Beiträge zur Turcologie und Zentralasienkunde. (Annemarie von Gabain zum 80.Geburtstag am 4. Juli 1981 dargebracth von Kollagen, Freunden und Schülern). Wiesbaden, 1981: Harrasowitz. 1-7.
Clauson, Sir G. (1957). The Ongin Inscription. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. No. 3/4 s. 177-192.
Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford at the Clarendon Press.
Erdal, M. (1991). A Grammer of Old Turkic. Leiden: Brill.
Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon, I- II, Wiesbaden: Otto Harrasowitz (OTWF).
Erdal, M. (1998). Eine unbekannte Jenissei-Inschrift aus der Adrianov-Kollektion, J. P. Laut- Mehmet Ölmez (hzl.): Bahşı Ögdisi. (Festschrift für Klaus Röhrborn anlässlich seines 60. Geburtstag/60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı) Simurg. Freiburg-İstanbul, 83-96.
Kaçalin, M. S. (2019). Dîvânu Lugâti-t-Türk. Mahmûd el-Kâşgarî. (Yay. Haz. Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Karjaubay, S. (1980). Nadpis'na skale Arxanana. Xel Zoxiolın Sudlal, UB., Tom. XIV, Fasc. 15, 90-93.
Klyaştornıy, S. G. ve Tryjarski, E. (1990). An imroved edition of the Arkhanen inscription. Rocznik Orientalistyczny. 47/ 1: 65-68.
Kormuşin, İ. V. ve Battulga, Ts. (2013). Тюркологический Сборнок (2011-2012), Российская академия наук Институт восточных рукописе, Mоскова, 204- 219.
Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları Metinler ve İncelemeler, Çev. Rysbek Alimov. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Li, Y.-S. (2017). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., Şçerbak A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Nauka.
Ölmez, M. (1999). Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (3), Türk Dilleri Araştırmaları, S. 9, s. 59-65.
Ölmez, M. (2011). Eski Uygur ve Çin Kaynakları Işığında Orhon Yazıtlarında Geçen Yer ve Kişi Adları. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu. 26-29 Mayıs 2010, Bildiriler Kitabı, ed. Ülkü Ç. Şavk, 2. cilt, Ankara 629-640.
Ölmez, M. (2018). Uygur Hanlığı Yazıtları. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
Ölmez, M. (2021). Eski Türkçedeki biti-, bitig ve bitigüçi Sözleri Hakkında. T. Karaayak-U. Uzunkaya (hzl.): Esengü Bitig. (Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı). Kesit Yay. İstanbul, s. 619-629.
Rintchen, E. B. (1968). Les designs pictographiques et les inscriptions sur les rochers et sur les stelles en Mongolie recueillis (Corpus Scriptorum Mongolorum). Ulaanbaatar.
Tekin, T. (1983). Kuzey Moğolistan'da Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi. Belleten 46/184: 795-838.
Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
Temir, A. (1981). Türkçe Kül-Tigin ve Moğolca Otçigin Adları Üzerine, K. Röhborn- H. W. Brands (hrsg.): Scholia. Beiträge zur Turcologie und Zentralasienkunde.(Annemarie von Gabain zum 80.Geburtstag am 4. Juli 1981 dargebracth von Kollagen, Freunden und Schülern). Wiesbaden, 1981: Harrasowitz. s. 194-200.
Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées. (Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 5, 1-224). (Orhon ve Yenisey Yazıtlarının Çözümü İlk Bildiri, Çözülmüş Orhon Yazıtları. Çev. Vedat Köken, Ankara, 1993: TDK, 13-240).
Tryjaski, E. (1965). L'inscription turque runiforme d' Arkhanen en Mongolie. Ural- Altaische Jahrbücher. 36/3-4: 423-428.