İslam Hukukunda Vaadin Bağlayıcılığı: Murâbaha Örneği

Toplumsal hayatta meydana gelen değişmeler, iktisadi hayatta da bir takım yenilikleri beraberinde getirdiği için günümüzdeki pek çok akit türü, işlemin atfedildiği zaman dilimi, bağlayıcılığı ve içerdiği merhaleler açısından farklı özellikler taşımaktadır. Bu özelliklerden biri de, alım-satım sözleşmelerinin vaad üzerine kurulu olarak yapılmasıdır. Günümüzde dünya çapında hizmet veren ticari kuruluşlar işlemlerinin bir kısmını alım-satım vaadleri üzerine kurmaktadır. Bu işlemlerde taraflar bir takım anlaşma ve sözleşmeler yaparak ileride yapacakları akitlerle (bey‘, icâre vs.) ilgili bir takım taahhütlerde bulunmaktadır. Sözleşmedeki bu taahhütler, akit olarak kabul edildiğinde ise, “bir işlemde iki satış” ve “elde olmayan şeyin satımı” gibi fıkıhta yapılması yasak olan şeylerin varlığı söz konusu olacağı için bu işlemlerin caiz olması mümkün değildir. Bu sebeple sözleşmelerde yer alan taahhütlerin akit değil de, vaad olarak izah edilme yolu tercih edilmiştir. İşte böylece vaad, modern akit türlerinin vazgeçilmez bir unsuru haline gelerek önemli bir yere sahip olmuş; ancak vaadin, akitler bünyesinde edindiği bu önemli pozisyon, “vaadin bağlayıcılığı” adında yeni bir tartışmayı da beraberinde getirmiştir. 20.yy’da özellikle İslam iktisadıyla ilgili pek çok çalışma ve tartışmanın gündemini oluşturması hasebiyle, bu çalışmada İslam hukukunda vaadin bağlayıcılığı meselesini murâbaha bağlamında ele almayı hedefledik. Bu amaç doğrultusunda öncelikle İslam hukukunda vaadin bağlayıcılığıyla ilgili tartışmalar, konuyla ilgili görüşlerin analizi ve tarafların vermiş olduğu sözlerin kendilerine diyâneten veya kazâen ne tür bir sorumluluk yüklediği; akabinde ise murâbaha bağlamında modern dönemdeki vaad tartışmaları mevzubahis edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Vaad, Vaadin Bağlayıcılığı, Murâbaha, Modern Akitler, İslami Bankacılık

The Bindingness of The Promise in Islamic Law: The Case of Murabaha

Since the changes in social life bring with new issues in the economic life, many contracts today have different characteristics concerning to time period, certainty and phases of the contract. One of the characteristics is the formation of contracts of exchange relying on the promise. Nowadays, commercial organizations that provide worldwide service, build some of their transactions on promise. In these transactions parties make agreements in order to make commitments with regards to contracts (bay', ijarah etc.) that they will make in the future. When these commitments were considered as contracts, this would lead to forbidden activities in fiqh such as "two sales in one transaction" and "sale of something that is not present," and therefore these transactions would not be permitted. For this reason, scholars have preferred to explain the commitment in these agreements as a promise rather than a contract. Therefore, as becoming an indispensable element of modern types of contract, promise has occupied an important place. However this new place in terms of contracts leads to the debate called "bindingness of promise." Since it became subject to many discussions in Islamic finance in the 20th century, my aim is to focus on the issue of the bindingness of promise in the context of modern murabaha in Islamic law. In this light, the subjects covered are as follows: the debates about the bindingness of the promise, analysis of the opinions on the issue, kinds of religious and legal responsibilities that parties undertake, and the debate on promise through the context of murâbaha in the modern period.

Keywords:

Waad, Bindingness of the waad, Murâbaha, Modern Contracts, Islamic Banking,

PDF

___

Abdullah Abdurrahim Abbadi, Mevkıfü’ş-şerîa mine’l-masârifi’l-İslâmiyyeti’l-Muasıra, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 1981, s.805-821.
Abdullah, Abdullah Muhammed, “el-Vefâ bi’l-vaad”, Mecelletü Mecmai’l-Fıkhi’l İslâmî, yıl 5, sy.5, kısım 2, (1988).
Abdürrezzâk es-Senhûrî, el-Vasît fî şerhi’l-kanuni’l-medeniyyi’l-cedîd: Nazariyyetü’l-iltizâm, Beyrut, ty.
Ahmed Salim Abdullah Mülhim, Bey‘u’l-murâbaha ve tatbikâtuha fî’l-masârifi’l-İslâmî, Mektebetü’r-Risâleti’l-Hadise, Amman 1989/1410.
Ahmet Cevdet Paşa, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Matbaa-yı Osmaniye, İstanbul 1300.
Âişe Şarkâvî Malikî, el-Bünûkü’l-İslâmiyye, Dârü’l-Beyza, Beyrut 2000.
Ali Ahmed es-Sâlûs, “el-Murâbaha li’l- âmiri bi’ş-şirâ”, Mecelletü Mecma’i’l-fıkhi’l-islâmî, C. V, sy. 2 (1988).
Ali bin Muhammed es-Seyyid el-Cürcâni, et-Tarifât, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 1403.
Ali Haydar, el-Mecmûa‘tü’l-cedîde fî’l-kütübi’l-erba‘a, Hukuk Matbaası, Dersaadet 1332.
Ali Karadaği, Mebdeü’r-rıza fi’l-ukûd, Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, Beyrut 1985.
Ânî, Muhammed Rıza Abdülcebbâr, “Kuvvetü’l-vaadi’l-mülzime fi’ş-şerî’ati ve’l-kânûn”, Mecelletü’l-Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî, yıl 5, sy.5, kısım 2, (1988), s. 753-783.
Âsım Efendi, el-Okyânusü’l-basît fi Tercemeti ‘l-Kâmûsi’l-Muhît, İstanbul 1304.
Atar, Fahrettin, “Fetvâ”, DİA, C. XII, Ankara, 1995. s. 486-496.
---------, “Kazâ”, DİA, C. XXV, Ankara, 2002, s. 113-117.
Bayındır, Servet, “Çağdaş Murâbahaya Etkisi Bakımından Vaadin Bağlayıcılığı Meselesi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, sy.11. s.107-120.
---------, İslam Hukuku Penceresinden Faizsiz Bankacılık, Rağbet Yayınları, İstanbul 2005.
Cebeci, İsmail, Modern İslâm İktisadı Literatüründe Murâbaha Tartışmaları, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
Cevherî, Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye, Dâru’l-İlm, Beyrut 1407.
Cîlî, Harun Huleyf, “el-Vefâ bi’l-vaad fi’l-fıkhi’l-İslâmî”, Mecelletü’l-Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî, yıl 5, sy.5, kısım 2, (1988), s. 891-908.
Debu, İbrahim Fazıl, “el-Vefâ bi’l-vaad”, Mecelletü’l-Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî, yıl 5, sy.5, kısım 2, (1988), s. 785-804.
Demiray Mustafa, Eksik Borç Kavramının İslam Hukuku Açısından İncelenmesi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
Dönmez, İbrahim Kâfi, “Amel”, DİA, C.III, Ankara, 1991, s. 16-20.
---------, “Murâbaha”, DİA, C.XXXI, Ankara, 2006, s.148-152.
Ebu Abdullah Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî, el-Ümm, Dâru’l-Marife, Beyrut 1393.
Ebu Abdullah Şemsuddin Muhammed b. Muhammed Abdurrahman el-Hattâb, Tahrîru’l-kelâm fi mesâili’l-iltizâm ( thk. Abdusselâm Muhammed Şerîf ) Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1984.
Ebu Bekir b. Abdulkadir er-Râzî, Muhtâru’s-sihâh, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 1420.
Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî el-Cessâs, Ahkâmu’l-Kuran, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut 1405.
Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed b. el-Ezheri el-Herevî, Tehzîbü’l-luga, Dâr-u İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, Beyrut 2001.
Ebu Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Ayni el-Hanefi, Umdetü’l-kârî şerhu sahîhi’l-Buharî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l- Arabî, Beyrut, ty.
Ebu Tahir Muhammed b. Yakub Fîrûzâbâdî, Kâmûsü’l-muhît, Müessesetü’r- Risale, Beyrut 1426.
Ebu Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref en-Nevevî, el-Ezkâr (thk. Abdulkadir el-Arnavut), Dâru’l-Fikir, Beyrut 1994.
Ebû Zeyd, Abdülazîm, Bey‘u’l-murâbaha ve tatbikâtuhu’l-muâsıra fi’l-mesârifi’l-İslâmiyye, Şam 2004.
Ebu’l-Kâsım et-Taberânî, el-Mûcemu’l-evsat, Dâru’l-Haremeyn, Kahire, ts.,
Ebu’l-Velîd İbn Rüşd el-Kurtubî, el-Beyân ve’t-Tahsîl (thk. Ahmed el-Habbâbî), Beyrut 1408/1988.
Ebul Hilal el-Askeri, el-Fürûku’l-Lugaviyye (thk Muhammed İbrahim Selim), Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe, Kahire-Mısır, ty.
Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevi Feyyumi, el-Misbâhü’l-münîr fi garîbi’ş-şerhi’l-kebîr, el-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut, ty.
Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, el-Külliyyât (thk Adnan Derviş- Muhammed Mısrî), Muessetur-Risale, Beyrut, ty.
Emîn, Hasan Abdullah, “el-İstismârü’l-lâribevî fî nitaki akdi’l-murâbaha”, Mecelletü'l-Müslimi'l-Muâsır, Lübnan, 1983, c.9, sy,35, s. 69-92.
Hâfızuddin Muhammed b. Muhammed b. Şihâb b. Yusuf el-Hârezmî el-Kerderî el-Bezzâzî, el-Fetâvâ’l-Bezzâziye (el-Fetâva-yı’l-Hindiyye, C.IV-VI ile birlikte), 3. bs. el-Mektebetü’l-İslâmîyye, Diyarbakır 1973.
Hamevî, Gamzü uyûni’l-besâir şerhü kitabi’l-eşbâh ve’n-nezâir, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
Hammâd, Nezih Kemal, “el-Vefâ bi’l-Vaad fi’l-Fıkhi’l-İslâmî: Tahriru’n-Nukûl ve Mürââtu’l-Istılâh”, Mecelletü’l-Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî, yıl 5, sy.5, kısım 2, (1988), s. 823-837.
Hasaneyn, Feyyaz Abdülmünim, Bey‘u’l-murâbaha fi’l-mesârifi’l-İslâmiyye, Kahire 1996.
Heysemî, Mecmau’z-zevâid, ve menbau’l-fevâid, Mektebetü’l-Kudsî, Kahire 1414.
İbn Âbidîn, el-Ukûdü’d-dürriyye fi tenkîhi’l-fetâva’l-hâmidiyye, Dârul Marife, Beyrut 1300.
---------, Redd’ül-muhtar alâ ed-dürri’l-muhtar, Dâru’l- Fikir, Beyrut 1412.
İbn Fâris, Mekâyisu’l-luga ( thk. Abdusselam Hârun ), Dâru’l Fikir, Kahire 1366.
İbn Hazm, el-Muhallâ bi’l-âsâr, İdâratü’t-Tıbâati’l-Münîriyye, Kahire 1347.
İbn Kayyim el-Cevziyye, İlâmu’l-muvakkıîn an Rabbi’l-Âlemîn (thk. Muhammed Abdusselam İbrahim) Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1407.
İbn Manzûr, el-İfrikî, Lisânu’l-Arab, Beyrut 1990.
İbn Müflih Burhaneddin İbrahim b. Muhammed b. Abdillah, el-Mubdi’ fî şerhi’l-mukni, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut-1418.
İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-Nezâir, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1419.
---------, el-Fevâidü’z-zeyniyye fi mezhebi’l-Hanefiyye, Dâr-u İbnü’l-Cevzî, y.y,t.y.
İbnu’l-Esîr, en-Nihâye fi garîbi’l-hadîs ve’l-Eser ( thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî ), ts., yy.
İbnü’l-Arabî, Ahkâmu’l-Kur’ân, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424.
İbnü’s-Salâh, Ebu Amr Takiyyuddin Osman b. Abdurrahman b. Osman b. Musa eş-Şehrezûrî, Edebü’l-fetvâ (thk. Rıf’at Fevzî Abdulmuttalib), Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1992.
İbrahim Fazıl ed-Debû, “el-Murâbaha li’l-âmiri bi’ş-şirâ dirâsetün mukâranetün”, Mecelletü Mecma’i’l-Fıkhi’l-İslâmî, C. V, sy. 2 (1988).
Karadâvî, “el-Vefâ bi’l-vaad”, Mecelletü’l-Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî, yıl 5, sy.5, kısım 2, (1988), s. 835-859.
Karâfî, Ebu’l -Abbâs Şihabüddin Ahmed b. İdris b. Abdurrahim, el-İhkâm fi temyîzi’l-fetâva-yı ani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdi ve’l-imâm (thk. Abdülfettah Ebu Gudde), 2. bs., Mektebeti’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, Beyrut 1995.
Kaşıkçı, Osman, “Şart”, DİA, C. XXXVIII, Ankara, 2010, s. 365-367.
Kâsâni, Bedâiu’s-sanâi’ fi tertibi’ş-şerâi’, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut, ty.
Köse, Saffet “Fıkıh Literatürünün Tartışmalı İki Eseri: el-Mecmû’u’l-Kebîr ve el-Mehâric fi’l-Hiyel”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, Konya, 2004, sayı: 3, s. 289-312.
Mecmûatü Delleti’l-Bereke, Karârât ve Tavsıyât Nedevâti’l-Bereke li’l-İktisâdi’l-İslâmî (nşr. Abdussettâr Ebû Gudde-Izzuddin Muhammed Hoca), yy., 2001.
Mecmûatü Delleti’l-Bereke, ed-Delilü’ş-Şeri‘yyü li’l-Murâbaha (nşr. Abdussettâr Ebû Gudde-Izzuddin Muhammed Hoca), yy., 1998.
Mergînânî, el-Hidâye fî şerhi bidâyeti’l-Mübtedî, Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, ty.
Muhammed b. Allân es-Sıddîkî el-Mekkî, el-Fütûhâtü'r-Rabbaniyye ale’l-Ezkâri’n-Nevevîyye, Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, ty.
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, el-Mehâric ve’l-hiyel, Mektebetü’s-Sekâfe, Kâhire, ty.
Muhammed b. Kasım el-Ensarî, el-Hidâyetü’l-Kâfiyetü’ş-şâfiyetü li beyâni hakâiki’l-İmâm İbn Arefe ( Şerhu Hududi İbn Arefe), el-Mektebetü’l-İlmiyye, y.y, 1350.
Muhammed Mahmûd Ahmed Talâfiha, Kâidetü (Tasarrufu’l-İmâm ale’r-Raiyye Menûtun bi’l-maslaha) ve tatbîkâtühâ’l-fıkhiyye ve’l-kânûniyye fî mecâli’l-muâmelâti’l-muâsıra, (Yüksek Lisans Tezi-Yermük Üniversitesi), Yermük (Ürdün) 2001.
Mustafa Ahmed ez-Zerkâ, el-Fıkhu’l-İslâmî fi sevbihi’l-cedîd, Dâru’l-Kalem, Dımaşk 1998.
Münavi, et-Teysir, Mektebetü’l-İmami’ş- Şafi, Riyad 1408.
---------, Feyzu’l-kadîr, Mektebetü’l-Ticariyyetü’l-Kübra, Mısır 1356.
Ortak, “Münâkaşa: el-Vefâ bi’l-Vaad”, Mecelletü Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî, yıl 5, sy. 5, kısım 2, (1988), s. 931-960.
Ramazan Ali es-Seyyid eş- Şernabasî, el-Medhal li Dirâseti’l-Fıkhi’l-İslamiyye, y.y, t.s,
Refik Yunus el-Mısrî, “Bey‘u’l-murâbaha li’l-âmiri bi’ş-şira”, Mecelletü Mecma’i’l-Fıkhi’l-İslâmî, C. V, sy. 2 (1988)
Sehâvi, İltimâsu’s-sa‘di fi’l-vefâi bi’l-vaad (thk. Abdullah b. Abdulvâhid el-Hamîs), Riyad 1417.
Serahsî, el-Mebsut, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1993.
Serûcî, Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. İbrahim Abdulganî b. Ebu İshak, Edebu’l-kadâ (thk. Sıddîkî b. Muhammed Yâsîn), Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1997.
Sıddîk Muhammed el-Emîn, ed-Dârîr, “el-Murâbaha li’l- âmiri bi’ş-şirâ”, Mecelletü Mecma’i’l-Fıkhi’l-İslâmî, C. V, sy. 2 (1988).
Tahir Ahmed Zavii Trablusî, Muhtâru’l-kâmûs, Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitap, Tunus 1977.
Tehânevî, Muhammed b. Ali b. Ali b. Muhammed, Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
Yaylalı, Davut, “İslam Hukukunda Kazaî-Diyanî Hüküm Ayırımı”, Dini Araştırmalar, Ocak-Nisan, 2003, C. V, s. 15.
Yusuf el-Karadâvî, Bey‘u’l-murâbaha li’l-âmiri bi’ş-şira kemâ tecrihi’l-mesârifi’l-İslâmiyye, Mektebetu Vehbe, Kahire1987/1407.
Zebîdî, Tâcu’l-arûs, Kahire 1306.
Zerkâ, Mustafa Ahmed, Akdü’l-bey‘, Dımeşk 1999.
Zeylâî, Tebyînül-hakâik fi şerhi kenzi’d-dekâik ve haşiyetü’ş-şilbi, Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, Mısır, ty.