Osmanlı Toplum Hayatından Fetvalara Yansıyan Boşama Yeminleri, İhlaller ve Müftülerin Önerdiği Hukuki Çareler (16.-18. Yüzyıllar)

Bu makale Osmanlı toplum hayatından fetvalara yansıyan boşama yeminlerine, yemin ihlallerine ve yeminleri iptal etmek üzere müftülerin önerdiği hukuki çarelere odaklanmaktadır. Amaç müftülere danışılan meselelerden hareketle Osmanlı toplum hayatında boşama yemininin kullanım alanlarını, meydana getirdiği evlilik içi-dışı sorunları ve bu sorunların giderilme yollarını göstermektir. Makalede veri kaynağı olarak kullanılan fetvalar 16.-18. yüzyıllarda Anadolu ve Rumeli’de görev yapmış Hanefî müftülere bizzat sorulanlarla sınırlandırılmıştır. Makale birçoğu yazma olarak bulunan mecmualarda yer alan fetvaları temel veri kaynağı olarak kullanan bir hukuk tarihi çalışmasıdır. Hanefî hukuk geleneğinde şartlı boşamanın bir tür yemin olarak kabul edilmesi Osmanlı toplum hayatında boşama tasarrufunun ötesinde farklı amaçlarla kullanılmasına zemin hazırlamıştır. Çok sayıda fetva göstermektedir ki boşama yemini aile içinde bazen kocanın karısını kısıtlama ve terbiye etme aracı, bazen Hanefî mezhebinin kadın aleyhine mağduriyet oluşturabilecek kimi kurallarına karşı alınan bir tedbirdir. Boşama yemini toplum hayatında kişisel kararları pekiştirmek için kullanılmış, borç ilişkilerinde sıklıkla sözlü teminat olarak işlev görmüş ve otorite sahiplerinin kişilere baskı kurmasına imkân vermiştir. Boşama yeminlerinin ihlal edilmesi birçok durumda ciddi ailevi sorunlara neden olacaktı. Bu nedenle Osmanlı müftüleri yeminleri iptal etmek üzere bazı hukuki çareler önermişlerdir. Bu çareler genellikle vekâlet, fuzûlî nikâh ve eşi boşamak-yemini bozmak-eşi yeniden nikâhlamaktır. Makale bu bulguların dayandığı çok sayıda fetvayı Hanefî hukuk öğretisi eşliğinde betimlemekte ve yorumlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Hukuku, Boşama Yemini, Fetva, Müftü, Hukuki Çare

Divorce Oaths Reflected in Fatwās from Ottoman Social Life, Oathbreakings and Legal Remedies Muftīs Suggested, 16th-18th Centuries

This article focuses the divorce oaths reflected in fatwās from Ottoman social life, oathbreakings and the remedies muftīs suggested to nullify divorce oaths. The purpose of the article is to describe the usage areas of the divorce oath in Ottoman social life, the problems within and outside of marriage it created, and the ways to solve these problems, based on the issues consulted to muftīs. The fatwās used as a data source in the article are limited to those have personally been asked to Hanafī muftīs who served in Anatolia and Rumelia between the 16th and 18th centuries. The article is a study of the history of law that uses the fatwās in the collections, most of which are found as manuscripts, as the main data source. The acceptance of conditional divorce as a kind of oath in the Hanafī legal tradition paved the way for its use in Ottoman social life for different purposes beyond divorce. A great number of fatwās indicate that the divorce oath of husband in the family was sometimes a means of restraining and educating the wife, and sometimes a counter measure some rules of the Hanafī madhhab that may cause victimization of the wife. In social life, the divorce oath was used to reinforce personal decisions, it often functioned as a verbal guarantee in debt relations, and allowed the authorities to put pressure on people. Violation of the divorce oaths would in many cases cause serious family problems. Therefore Ottoman muftīs suggested some remedies to nullify divorce oaths. These remedies generally are proxy, marriage by unauthorized person and to divorce the wife-to break the oath-to remarry the wife. The article describes and interprets numerous fatwās on which these findings are based, in the light of Hanafī legal doctrine.

Keywords:

Islamic Law, Ottoman Social Life, Divorce Oath, Muftī, Legal Remedy.,

PDF

___

Akkirmânî, Ali. Fetâvâ-yı Akkirmânî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, nr. 98, 0a-206a.
Ali Efendi, Çatalcalı. Fetâvâ-yı Ali Efendi. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311.
Ankaravî, Süleyman b. Veli. Tercümetü’l-Gurer ve’d-Dürer. 2 Cilt. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 2. Basım, 1292.
Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2017.
Bezzâzî, Hâfızüddin Muhammed b. Muhammed. el-Fetâva’l-Bezzâziyye (el-Fetâva’l-Hindiyye kenarında). Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 2. Baskı, 1310.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-i İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.
Bozanzâde. Fetâvâ-yı Ebussuûd Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1028, 0b-360a.
Boyabâdî, Sağır Mehmed Efendi. Mecmûatü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1067, 0b-481b.
Çorlulu Sinan b. Ramazan. Mecmûatü’l-fetâvâ. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 3407, 1b-338a.
Düzdağ, Ertuğrul. Ebussuûd Efendi Fetvaları. İstanbul: Kapı Yayınları, 2012.
Ebû Zehre, Ahmed b. Muhammed Mustafa. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1957.
Hacı Ali el-Murtaza. İlâveli Mecmûa-i Cedîde. İstanbul: Matbaa-i Hayriyye, 1326-1329.
Hoca Sâdeddin Efendi. Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2728, 0b-112b.
Hocazâde Esad Efendi. Fetâvâ-yı Esad Efendi. İstanbul: İstanbul Müftülüğü, 157, 273 + 98. (Makalede Şeyhülislâm’ın aynı mecmuada bulunan birinci şeyhülislâmlık dönemine ait fetvalar 1, ikinci dönemine ait fetvalar 2 olarak gösterilmiştir.)
Hocazâde Esad Efendi. Fetâvâ-yı Müntehabe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizâde, 277, 1b-184a.
İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyd b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 7 Cilt. Beyrut: Şirketü Alaüddin, t.y.
İbnü’l-Edhemî, Sâdî b. Hüsâm el-Mağnisâvî. Mecmûa-i Fetâva. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, 2835, 1b-70b.
Kâdîhan, Fahreddin Hasan b. Mansûr el-Özkendî. el-Fetâva’l-Hâniyye (el-Fetâva’l-Hindiyye kenarında). Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 2. Basım, 1310.
Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. Fetâvâ-yı Karaçelebizâde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1048, 1b-169b.
Karahisârî, Mehmed. Fetâvâ-yı Karahisârî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, 924, 6b-285b.
Kayserî, Hasan b. Ali. Semhatü’l-ebrâr fî beyân-i gumûzi’l-esrâr. İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 384, 1b-575a.
Mecmûatü’l-fevâid ve’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 914, 1b-383a.
Menteşzâde, Abdürrahîm Efendi. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. 2 Cilt. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Ma‘mûre, 1243.
Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr, el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, (Fethü’l-kadîr içinde), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003.
Mevkûfatî, Mehmed. Mülteka Tercümesi Mevkûfât. 2 Cilt. Matbaa-i Osmaniyye, Dersaadet, 1312.
Minkârîzâde, Yahyâ Efendi. Fetâvâ-yı Minkârîzâde. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma Eserler, 0854, 1b-431a.
Okur, Hamdi Kaşif. “İslam Hukukunda Boşama Yemini (Talâka Yemin) Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2009), 5-30.
Özen, Şükrü, “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 249-378.
Seyyid Ahmed & el-Gedûsî. Hafız Mehmed b. Ahmed, Netîcetü’l-Fetâva mea’n-nukûl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1265.
Seyyid Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye mea’n-nukûl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266.
Sun‘ullah Efendi. Fetâvâ-yı Sun‘ullah Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 502, 1b-76a.
Şeyhîzâde, Damad Abdurrahman Gelibolulu. Mecmau’l-enhur fi şerhi Mülteka’l-ebhur. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
Tosyevî, Müsevvid Osman b. Mehmed. Fevâidü’l-Fetâva’l-Osmâniyye. İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 310, 1b-320a.
Üskübî, Pîr Mehmed Efendi. Mu‘înü’l-müftî fi’l-cevab ale’l-müsteftî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, 133.
Vânî, Mehmed b. Bistâm el-Hoşâbî el-Hüseynî. Fetâvâ-yı Bistâmî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, 989, 0b-264a.
Veli b. Yûsuf (Yegan). Mecmau’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 151, 1b-422b.
Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde. Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, 1116, 0b-290b.
Yenişehirli, Abdullah b. Mehmed. Behcetü’l-fetâvâ mea’n-nukûl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266.