OSMANLI EVRAKINDA TÜRK POLİTİK MECAZI: MOSKOF

Bu makalede Osmanlı-Türk Evrakı’nda ortak bir Türk tarihî mecazı Moskof üzerinde durulmuştur. Moskof adının bir kavram olarak yalnızca Osmanlı Devleti ve Çarlık Rusyası değil, Osmanlı ile başlamamış ve bitmemiş uzun Türk-Rus ilişkilerinin coğrafi beşerî ve siyasi tarih akışı da anlam yükünü ve mecazlaşma sürecini belirlemiştir. Moskof yapıtaşı bir kavramdır. Osmanlı Devleti tarihi üzerinden düşünüldüğünde dar anlamlı olarak, hem yapısal hem de konjonktürel anlam müdahalelerine uğramıştır. Türk yazı dilinde işlenerek Osmanlı devlet ve toplum hayatı, egemen devletler, toplumlar ve uluslar arası ilişkiler çerçevesinde de gitgide karmaşıklaşmış hayat akışı da kayda alınmış, Osmanlı resmî belgelerinin kuyud-ı kadime veya evrak-ı kadime denilen ve 19. Yüzyıl (1800-) öncesine tarihlenen devlet evrakında da Rus, Rusyalı, Rusyalu yanında Moskof, Moskoflu ve varyant biçimleri, ya tek başına, ya ayrı ayrı, ya da yan yana, türlenerek resmî ve hususî belge metinde sebepli ve anlamlı varlığı hemen çarpar. Bu sözcüğün güçlü ve zorlu politik, toplumsal ve kültürel kavramlaşma ve mecazlaşma macerası için, Osmanlı ve Osmanlı olmayan Modern Türk (: Genel Türk) ve Türkiye tarihi (11. yy-) açısından İstanbul’un fethi de başlangıç sayılmalıdır. Bu tarih itibarıyla Osmanlı egemen sahasında da Moskof renkten renge girmiş, biçimden biçime bürünmüştür. Kavramın anlam çeşitlenmesi ve çoğalması Osmanlı tarihinde hem bir başlangıç hem de bir son olarak 1774 dönümü (Küçük Kaynarca veya Kaynarca), 1783, 1792 kırılmasına da bağlanmalıdır. Çalışmada çeşitli metin örnekleriyle bu Osmanlı-Türk özgün politik mecazının çağlar boyu kazanacağı, Osmanlı ve sonrası modern ideolojik müdahaleleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Rus, Rusya, Moskof, Mecaz, İç Ad, Dış Ad, 18. ve 19. yüzyıl Osmanlı-Rus ilişkileri

A TURKISH POLITICAL METAPHOR IN OTTOMAN DOCUMENTS: MOSCOVITE

This article focuses on Moscovite (in Turkish Moskof) as a common Turkish historical metaphor in Ottoman-Turkish official and non-official archival documents. As a historical word and concept, not only bilateral relations of Ottoman State and Russian Empire, but also the historical flow of the Turkish-Russian – which is non-ottoman political space and geography- relations in general, determined the meaning load and metaphorization process of the name Moscovite. Since name Moscovite is a mono-block concept, when considered over the history of the Ottoman Empire, it has undergone narrow, structural and cyclical interventions, so his meaning changed and transformed over time. The official Ottoman-Turkish texts, in the Turkish written state language and recorded the whole multi-national, social, political, cultural and economic life, and the increasingly complex framework of sovereign states, societies and international relations, and which were dated to before the 19th century (1800-) entitled “Old Records” (Kuyud-ı Kadime, Eski Evrak). In his part of Ottoman Turkish archival documents, the raison d’état and meaningful presence of Russian, Russia (Rus, Rusya in Turkish changing written forms) as well as Moscovite (Moskof) and variant forms alone, separately, side by side, together in more than one type of text, is immediately striking. The powerful political, social and cultural conceptualization and metaphorization adventure of this specific name, in terms of Ottoman and non-Ottoman modern Turkish peoples’ (nations) history (Post-Soviet and in Soviet historical background), the conquest of İstanbul (1453) should also be considered as the beginning, and for the process of transformative interventions of the word into colors, shapes and forms. The second turning historical point, is the date of 1774 (in Turkish Kaynarca, Küçük Kaynarca Antlaşması, Treaty of Kuchuk Kaynardja Treaty) vis-à-vis of Ottoman-Russian relations, which is carrying along the dates of 1783 and 1792, each of tree dates should be attributed to the breaking points for the political cultural semantic sphere of this word, so this article handle to discuss and analyse the Ottoman and post-ottoman ideological make-up of this metaphor within the various official archival documents.

Keywords:

Russian, Russia, Moscovite, Metaphor, Endonym, Exonym, 18th and 19th Century Ottoman-Russian relations,

PDF

___

Ahmed R. (1907-1909). Ruslarla 1112 muahedesi. Donanma Mecmuası, 1 Cemâziye’l-evvel 1336 / 12 Şubat 1334, Numero: 103-104, 1907-1909.
Akçura, Oğlu Yusuf Bey (1909). Konferans: Rusya’da sâkin Türklerin hayat-ı medeniyye, fikriyye ve siyasiyyeleine dair, -mâbad-. Sırat-ı Müstakim, 10 Haziran 1909 / 28 Mayıs 1325, 2. Cild, 199-202.
Aliev, S. M. (1994). Derbend. DİA, C. 9, 164-166.
Bartl, P. (1998). 17. yüzyılda ve 18. yüzyılın ilk yarısında Kazak devleti ve Osmanlı İmparatorluğu (Beydilli, K., Çev.). İlmi Araştırmalar, 6, 301-330.
Barutcu Özönder, F. S. (2002). Türk dilinin tarihî dönemleri için birkaç söz. Türkbilig, 2002(3), 203-210.
Bayraktar, N. (2004). Kara ve siyah renk adlarının Türkçedeki kavram ve anlam boyutu üzerine. Dil Dergisi (TÖMER), 126, 56-76.
Beydilli K. (2002). Küçük Kaynarca antlaşması. DİA, C. 26, s. 524-27.
Blanc, S. (1968). Histoire d’une phobie: Le Testament de Pierre Le Grand. Cahier du Monde Russe et Soviétique, 9(3-4), Juillet-Décembre, 265-293.
BOA 91 Numaralı Mühimme Defteri (2015). Nr. 271, H. 1056 / M. 1646-1647, Ankara, 2015.
BOA A.DVN. DVE. Nr. 83/1, Bâb-ı Asafî, Düvel-i Ecnebiyye Defterleri, Ahidnâme-i Hümayun, Rusya Ahidnâme Defteri.
BOA Mühimme Defteri (1993). Nr. 3, H. 966-968, M. 1558-1560, Ankara, 1993.
Carr, E. H. (2002). Bolşevik devrimi 1 (Suda, O., Çev.) (2.bs.). İstanbul: Metis Yayınları.
Cross, S. H. and Scherbowitz-Wetzor, O.P. (1953). The Russian primary chronicle. Cambridge.
Davison, R. (1976). Russian skill and Turkish imbecility the treaty of Kuchuk Kainardji reconsidered. Slavic Review, XXXV(3), 463-483.
Düstur Üçüncü Tertip. Kanunları, Tefsirleri, ve B. M. M. si Kararlarını, Nizamname ve Muahede ve Umumî hizmetlere ait Mukavelâtı muhtevidir. (1931). Cilt 5, 11 ağustos 1339-19 teşrinievvel 1340, Necmi İstikbal Matbaası, İstanbul.
Erim, N. (1953). Devletler arası hukuku ve siyasi tarih metinleri 1 (Osmanlı İmparatorluğu andlaşmaları). Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
Eyice, S. (1968). Atatürk'ün büyük bir tarih yazdırma teşebbüsü: Türk tarihinin ana hatları. Belleten, XXXII(128), Ekim, 509-526.
Genç, R. (1997). Türk inanışları ile millî geleneklerinde renkler ve sarı-kırmızı-yeşil. Erdem (Atatürk Kültür Merkezi Dergisi), Aydın Sayılı Özel Sayısı, 9(27), 1075-1110.
Helleland, B., Ore, Ch.-E. and Wikstrøm, S. (Eds.) (2012). Names and identities. Oslo Studies in Language, 4(2), University of Oslo, Oslo.
http://turklehceleri.humanity.ankara.edu.tr/hakkimizda.htm (Erişim: 07/10/2022).
https://sozluk.gov.tr (Erişim: 23/09/2022).
https://www.cumhuriyet.com.tr (23/09/2022).
https://www.mfa.gov.tr (Erişim: 21/11/2022).
https://www.tustav.org/kutuphane/aydinlik-kulliyati/ (Erişim: 14 / 11/ 2022).
İlgürel, M. (1996). Osmanlı-Ukrayna münasebetlerinin başlaması. Belleten, LX(27), 155-164.
İnalcık, H. (2005). Osmanlı İmparatorluğu klasik çağ (1300-1600) (Sezer, R., Çev.) (6. bs.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Jordan, P. and Woodman, P. (Ed.) (2015). Criteria for the use of exonyms, proceedings of the 17th UNGEGN working group on exonyms meeting, Zagreb, 14-16 May 2015, Verlag Dr, Kovac, 2016.
Jordan, P. (2000). The importance of using exonyms – pleading for a moderate and politically sensitive use (Sievers, J., Ed.). Second International Symposium on Geographical Names “GeoNames 2000”, Frankfurt am Main, 28-30 March 2000 (= Mitteilungen des Bundesamtes für Kartographie und Geodäsie, 19). Frankfurt am Main, 87-92.
Jordan, P. (2007). Criteria for the use of exonyms. Ninth United Nations Conference on the Standardization of Geographical Names, New York, 21-30.
Jordan, P. (2009). What is an endonym still a question after decades of standardization. The 25th UNGEGN Session, Nairobi, 5-12 May, 2009, WP. 32.
Jordan, P. (2011). Criteria for tthe use of exonyms – a next approach, UN Group of Experts on Geographical Names, 26th session, Vienna, 2-6 May, 2011, WP. 64. WP: Working Paper.
Jordan, P. (2012a). Towards a comprehensive view at the endonym/exonym divide (Woodman, P., Ed.). The Great Toponymic Divide. Reflections on the definition and usage of endonyms and exonyms, 19-32. Warszawa, Głowny Urząd Geodezji i Kartografii.
Jordan, P. (2012b). Place names as ingredients of space-related identity”, B. HELLELAND, ORE Ch.-E., WIKSTRØM S. (eds.), Names and identities (= Oslo Studies in Language, 4, 2), 117-131, University of Oslo, Oslo.
Jordan, P. (2019). The endonym/exonym divide from a cultural-geographical perspective. Language and Society, 10, 5-21.
Jordan, P. (2021). The crucial and contested concept of endonym and exonym. Onomastica, LXV(1), 23-37, https://doi.org/10.17651/ONOMAST.65.1.1.
Kadmon, N. (2007). Glossary of terms for the standardization of geographical names: Addendum (UN document ST/ESA/STAT/SER.M/85/Add.1, 07-60262, dated 16 November 2007).
Kamusella, T. (2012). The change of the name of the Russian language in Russian from Rossiiskii to Russkii: did politics have anything to do with it?. Acta Slavica Iaponica, 32, 73-96.
Karadeniz, Ü. (2020). Bir Osmanlı kalesinin kaybı: Azak kalesinin osmanlı hakimiyetinden çıkış süreci. I. Uluslararası Karadeniz Tarihi Sempozyumu 12-14 Aralık 2019 (İnan, K. ve Çolak, D., Ed.), 381-395.
Karadeniz, Ü. (2019). Karadeniz savunmasında Azak kalesi (1686-1739) – teşkilat ve organizasyon. Yayımlanmamış doktora tezi, Celal Bayar Üniversitesi, Manisa.
Karal Akgün, S. ve Uluğtekin, M. (Haz.) (2009). Akçuraoğlu Yusuf: Birinci Dünya Savaşı sonunda İskandinavya’dan Sibirya’ya Hilâl-i Ahmer hizmetinde. Türkiye Kızılay Derrneği Yayınları, Ankara.
Karatay, O. (2009). Kara Deniz ismi: Hazar ve Bulgar boyutundan bir bakış. KARADENİZ, 2, 53-73.
Kınacı, M. (2015). Antikçağ’da Pontos bölgesinin tarihsel coğrafyası. CEDRUS III, 181-229.
Kocaoğlu, B. (2002). Ayın Tarihi Mecmuası’nın indeksi. ATAM (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi), XVIII(53), 627-699.
Kononov, A. N. (2000). Kıpçak, Kuman, Kumuk kavim adlarının etimolojisi üzerine (Uğurlu, M., Çev.). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 10, 518-526.
Kovrigina, V. A. (2000). Nemetskaya Sloboda Moskvı i ee rol’ v. russko-germanskih kontaktov pervoy polovinı XVIII v., Russkie i Nemtsı v XVIII v., Sost. C. Ya. Karp, İ. Şlobah & H. F. Sokol’skaya, M. 189-202.
Köse, O. (1997). 1774 Küçük Kaynarca andlaşması (oluşumu-tahlili-tatbiki). Doktora Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
Köse, O. (2012). Rusya’nın Karadeniz’le ilk buluşması: İstanbul antlaşması (13 Temmuz 1700). Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(28).
Kurat, A. N. (1970). Türkiye ve Rusya XVIII. yüzyıl sonundan Kurtuluş Savaşına kadar Türk-Rus ilişkileri (1798-1919). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kurat, A. N. (1972). IV.-XVIII. yüzyıllarda Karadeniz kuzeyindeki Türk kavimleri ve devletleri. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları.
Kurat, A. N. (1987). Tarihi başlangıçtan 1917’ye kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kurtaran, U. (2014). Sultan Birinci Mahmud’un Rusya’ya verdiği 1739 tarihli ahidnâmenin diplomatik açıdan tahlili. Tarih İncelemeleri Dergisi, 29(1), 213-232.
Lobanov, N. A. (1917). Obraz Rossii v Germanskom obşçestve v XVI-XVII vekov. İssledovaniya po istoçnikovedeniyu istorii Rossii (do 1917 g.): Sbornik statey pamyati V.İ.Buganova, RAN İRN, Ot. Red. N. M. Rogojin, M., 135-151.
Massie, R. K. (2019). Büyük Petro, (Arabcı, H., Çev.) (1. bs.) Türkiye İstanbul: İş Bankası Yayınları. Mejdunarodnıy fond sotsialno-ekonomiçeskih i politologiçeskih issledovaniy (Gorbaçev Fond, GF). https://www.gorby.ru/.
Metin, C. (2005). Yusuf Akçura ve I. Dünya Savaşı'nda Rusya'daki Türk esirleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (MTAD), 2(3), (Kazan 1000 Özel Sayısı), 31-53.
Metreş, E. H. T. (2017). Peterburg: zamanın sınırları ötesinde mitsel ve metinsel bir varoluş. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Yıl 2017-2, 32, 33-48.
Osmanlı Belgelerinde Kazan (Gürülkan, K. vd., Yay. Haz.) (2005). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
Öztürk, Y. (2017). Osmanlı–Lehistan ilişkilerinde savaş, diplomasi ve ticaret. Karadeniz Araştırmaları, XIV/55, Güz, 225-252. Özcan, A. (2001). Karlofça. DİA, C. 24, 504-507.
Picková, Dana (2008). Were the Varangians really the founders of the Rus’ian state. Prague Papers on History of International Relations, 17-28.
Pritsak, O. (1986). Kiev and all of Rus’: The fate of sacral idea. Harvard Ukranian Studies, 10(3/4), December, 279-300, Özel Konu: Concepts of nationhood in early modern Eastern Europe.
Pritsak, O. (1977). The origin of Rus’. Russian Review, 36(3). 249-273.
Riasanovsky, Alexander V. (1962). The embassy of 838 revisited: some comments in connection with a “Normanist” source on early Russian history. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Neue Folge, Bd. 10, H.1 (April), 1-12.
Riasanovsky, N. (1947). The Norman theory of the origin of the Russian state. Russian Review, 7(1), 96-110.
Skobelkin, O.V. (2012). Slujilnıye “Nemtsı” v russkom voiske vtoroy polovinı XVI v. (e-kaynak), İstoriya voennogo dela: issledovaniya i istoçniki - 2012.- Spetsial’nıy vıpusk. I. Russkaya armiya v epohu tsarya İvana IV Groznogo: Materialı nauçnıy diskussii k 455-letiyu naçala Livonskoy Voynı.- Ç.1. Stat’i.- 69-103.
Stefanovich, Petr S. (2016). The political organization of Rus’. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Neue Folge, Bd. 64, H. 4, 529-544.
Tansel, S. (1991). Mondros’tan Mudanya’ya kadar. 4 cilt, Ankara: MEB.
Toprak, Z. (2017). Ekim Devrimi ve Osmanlı-Türk basınında Lenin. Vladimir İl’yiç Ulyanof (Lenin) ve Türkiye I alt dosyası, Dosya: Ekim Devrimi, Toplumsal Tarih, No. 287, Kasım, 72-78.
Uzunçarşılı, İ. H. (1959a). Osmanlı tarihi IV-1: 1699 Karlofça anlaşmasından XVIII. yüzyılın sonlarına kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (1959b). Osmanlı tarihi IV-2: XVIII. yüzyıl. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (2003). Osmanlı tarihi III-1: II. Selim'in tahta çıkışından 1699 Karlofça andlaşmasına kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Woodman, P. (2009). The nature of endonym. The 25th Session United Nations Group of Experts on Geographical Names (UNGEGN), Nairobi, 5-12 May 2009.
Woodman, P. (Ed.) (2012). The great toponymic divide. reflections on the definition and usage of endonyms and exonyms. Warszawa: Głowny Urząd Geodezji i Kartografii.
Yavuz, A. (1992). Türkiye Cumhuriyeti’nin Andlaşmaları I. Ankara: Dışişleri Bakanlığı Yayınları.
Yaylagül, Ö. (2015). Göstergebilim ve dilbilim. Ankara: Hece Yayınları.
Yıldırım, E. (2012). Türk kültüründe renkler ve ifade ettikleri anlamlar. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Yurdusev, N. (2006). Karlofça antlaşması ve diplomasi tarihi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, 4, 1-16.
Yüksel, S. (2011). Rusya’nın Karadeniz devleti olma süreci ve bu süreçte Rus-Osmanlı ilişkileri. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.