Vecihi Sefa Fuat HEKİMOĞLU, Aytkul MAHAYEVA, Gulzada ÇARGINOVA

YÜZYILIN SON ÇEYREĞİNDE DOĞU TÜRKİSTAN’DAKİ MİLLİ MÜCADELEDE KAZAK VE KIRGIZLARIN ROLÜ

19. yüzyılın ikinci yarısında, Rus ve Çin işgali altındaki Türkistan toprakları, tarihinin en zor günlerini yaşamaktaydı. Batı Türkistan’da Özbekler, Kazaklar ve Kırgızlar Rus egemenliğine karşı mücadele verirken, Doğu Türkistan’daki Uygurlar, Dunganlar (Döngen-Huizu) ve diğer Türk ve Müslüman halklar benzer mücadeleyi Çin ordularına karşı yürütmekteydi. Söz konusu dönemde Doğu Türkistan arazisinde emperyalist politikaları gereği Rusya ve İngiltere’nin de faaliyetler yürüttüğü gözlemlenmiştir. Bu makalede, Hokant Hanlığı’ndan Kaşgar’a gelerek Yedişehir Devleti’ni kuran Yakup Bek’in, Doğu Türkistan’da verdiği bağımsızlık mücadelesi ve bu mücadeleye Batı Türkistan arazisinden göç etmek zorunda kalan Kazak ve Kırgız Türklerinin iştiraki, arşiv belgeleri ışığında incelenmeye çalışılacaktır.

AYTKUL MAHAYEVA - GULZADA ÇARGINOVA: The Role of Kazakh and Kyrgyz in the National Struggle in Eastern Turkestan in the Last Quarter of 19th Century

In the last part of the 19th century, the territories of Turkestan under Russian and Chinese occupation lived the hard times of its history. While the Uzbeks, Kazakhs and Kyrgyzs in Western Turkestan fought against the Russian sovereignty, the Uighurs, Dungan and other Turkish and Muslim peoples in Eastern Turkestan were conducting similar struggles against the Chinese armies. At the same time, It was observed that Russia and England also carried out activities in accordance with imperial policies in the territory of Eastern Turkestan. In this study, Yakubbek, who came to Kashgar from the Hokant Dynasty and established the Yettishar State, will try to examinate on the struggle for independence in Eastern Turkestan and the Kazakhs and Kyrgyz Turks who have to migrate to this struggle from the Western Turkestan territory with archives of the time.

PDF

___

Abdırahmanov, İ., “Jakıpbek Badaulet”, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilim Akademisinin Elyaz-maları Arşivi , (KCBAEA) №: 116 (319).
Aldabek, N., Tarihı Talkıga Tolu Şinjan, Kazak Universiteti, Almatı 2003.
Andryev, Alexandre, Soviet Russia and Tibet, The Debacle of Secret Diplomacy, Brill, Lei-den-Boston, 2003.
Aristov, N., “O Kul’ce”, Turkestanskiye Vedomosti, 15 Mayıs 1871.
____________, “Otnoşeniya Naşi k Dunganam, Kaşgaru i Kul’ce”,Materialy dlya Statistiki Turkestanskogo Kraya., İzdadeltsvo Turkestanskogo Stat. Komiteta,. Çast II, St. Petersburg, 1874, s. 170-281.
Bekmahanova, N. E., Prisoedineniye Tsentral’noy Azii k Rossiskoy İmperii, Tsentr Gumani-tarnıh İnitisiyativ, Moskova 2015.
Demirağ, Yelda, “1755-1949 Yılları Arasında Doğu Türkistan”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 2014, Sayı: 3. s. 229-245.
Fedçenko, A. P., Puteşestvie v Turkestan - Soverşennoy ot imp. Obşestva, Lyubiteley Estestvoznani-ya, T. I, Ç. II, Universitetskaya Tipografiya, St. Petersburg 1875.
Galiyev, V. Z., Karavannye Tropi (Iz Istorii Obshchestvennoy Jizni Kazakhstana ХVІІ-ХІХ ve-kov), Atamura, Almatı 1994.
Gencal, Bahattin, “XIX. Yüzyıl Doğu Türkistan Tarihi Hakkında Yazılmış Olan Bi-rinci Elden Kaynaklar”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 8, 2013, s. 31-44.
____________, “Nikolay Livoviç Zeland ve Kaşgariya i Perevalı Tiyanşanya (Doğu Türkistan ve Tiyan-Şan Dağları Geçitleri) Adlı Eserinde Doğu Türkistan”, Ma-nas Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 3, 2016, s. 363-377.
Gömeç, Sadettin, “Doğu Türkistan’da Yakup Han Dönemi ve Osmanlı Devleti İle İlişkileri”, OTAM, Sayı 9, 1999, s. 149-153.
Gönder, Çağatay, “Kaşgar Emirliği’nin Osmanlı Devleti’ne Tabiiyeti”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 2016, Cilt: 15, Sayı: 30, s. 1-30.
Halidî, Kurbanali, Tevarih-i Hamse-i Şarkî (Şıgıstın Bes Elinin Tarihı), Kazakçaya Çeviren-ler: B. Tötenayev – A. Joldasov, Ata Mura, Almatı 1992.
Hayıt, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1995.
İsiyev, D. A., Uygurskoye Gosudarstvo Yettişar (1864-1877), Nauka, Moskova 1981.
Kaugabayev, T., “Tazabek Batır”, Parasat, 1995, № 6, s. 1-10.
Kazakistan Cumhuriyeti Merkezî Devlet Arşivi (KCMDA), 21-f. (fon), 1-d. (dosya), 162-b(-belge).
KCMDA, 44-f., 1-d., 5649-b.
KCMDA, 44-f., 1-d., 20531-b.
KCMDA, 44-f., 1-d., 21538-b.
KCMDA, 44-f., 1-d., 29185-b.
KCMDA, 44-f, 1-d, 32698-b,
KCMDA, 44-f, 1- d, 38257- b.
KCMDA, 44-f, 1- d, 43610-b.
KCMDA, 64-f., 1-d., 5091-b.
KCMDA, 825-f., 1-d., 8-b.
KCMDA, 825-f., 1-d., 32-b.
KCMDA, 825-f., 1-d., 36-b.
KCDMA, 825-f., 1-d., 57-b.
Kojamjarova, D. P., “Kokan Handıgı Jane Kazaktar”, Otan Tarihi, № 1, (73), 1/2016, s. 5-14.
Koroşhin, A. P., Kasayuşihsiya Turkistanskogo Kraya, Tipografiya A. Tranşeliya, St. Peters-burg, 1876.
Kurban, İklil, Doğu Türkistan İçin Savaş, TTK Basımevi, Ankara, 1995.
Kuropatkin, A. N., Kaşgariya. İstoriko-geografiçeskiy Oçerk Strany yeye Voyennye Sily, Promişlen-nost’ i Torgovlya”, Tipografiya M. S. Balasheva, St. Petersburg, 1879.
Miftakov, K.. “Jakıpbek (Badaulet)”, KCBAEA, № 20 (213), 93.
Muhamedhanulı, N., Kıtaydagı Kazaktardın Kogamdık Tarihı (1860-1920), Kazakparat, Almatı, 2000.
Ölçekli, Tamara, “Manaplar ve Kırgız Tarihindeki Rolleri”, Bilig, 2013, Sayı: 67, s. 111-128
Özbekistan Cumhuriyeti Merkezî Devlet Arşivi (ÖCMDA), 715-f. (fon), 1-d. (dosya), 34-b (belge).
ÖCMDA, İ -17-f., 1-d., 542-b.
ÖCMDA, 1-f, 34-d., 346-b..
ÖCMDA, İ -715-f., 1-d., 36-b.
ÖCMDA, İ-715-f., 1-d., 37-b.
ÖCMDA, İ-715-f., 1-d., 61-b.
ÖCMDA, İ-715-f., 1-d., 62-b.
Pervışeva, İ., “Resale-i Yakubi (Vospominaniya o Yakub-beke Kaşgarskom Kamil’-ha-na-işana)” İstorik-Marksist, 1940, № 3 (79), s. 127-135.
Petrov, V. İ., Myatejnoe «Serdtse» Azii: Sin’tszyan’: Kratkaya İstoriya Narodnıh Dvijeniy i Vospo-minaniya, Kroft, 2003, Moskova.
Rusya Devlet Askerî-Tarih Arşivi (RDATA), 1396-f., 2-d., 97-b.
Saray, Mehmet, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasî Münasebetler (1775-1875), TTK Basımevi, Ankara, 1994.
____________, “Osmanlı Devleti’nin Doğu Türkistan’a Yardımı ve Çin İşgali”, http://akademikperspektif.com/2017/02/03/osmanli-devletinin-dogu-turkista-na-yardimi-cin-isgali/.
Talip, Moldo, “Kordolgon Zamanda”, Kırgızdar. Tarih Muras Öner., Kırgızstan-Soros fondusu, C. 3, Bişkek, 1995, s.71-137.
Topal, Kadriye, 19. Yüzyılda İngiltere’nin Türkistan Siyaseti, Hacettepe Üniversitesi, Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2014.
Uydu, Yücel Mualla, “Yakub Beg”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 43, Tür-kiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2013, s. 277-278.
Uygur, Feyzullah, Doğu Türkistan Tarihi 1864-1884, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Genel Türk Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 2015.
Yavuz, Nuri, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Kaşgar Emirliği ile Osmanlı Devleti Arasındaki İlişkiler ve Ali Kazım İbrahim Efendi’nin Layihası”. Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. 2003, Cilt 23, Sayı 2, s. 41-60.
Zarcone, Thierry, “XX. Yüzyıl Doğu Türkistan’ında Sûfî Silsileleri ve Evliya Sevgisi”, Türkler, Cilt. 20, Yüzikinci Bölüm, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 282-289.
..“O Kul’cinskih Delah”, Turkestanskiye Vedomosti, 27 Aralık 1871.
.. “Pravitel’ Altışara”, Turkestanskiye Vedomosti,. 27 Aralık 1871.