Klasik Türk Edebiyatında Elifname Geleneği ve İsmail Hikmetî’nin Elifnameleri

Harfler Türk edebiyatında biçimi, okunuşu, dizilişi ve görünüşüyle yer almış, bu doğrultuda zaman içinde bazı anlayış ve yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Harflerin Arap alfabesinde taşıdığı özellikleri, İslam kültüründe harfler etrafında oluşan inanışları dikkate alan şairler, harflere dayalı bazı deneysel uygulamalara yer vermişlerdir. Bunlardan birisi de elifnamelerdir. Arap alfabesindeki harflerin elif’ten yâ’ya veya tam tersi şekilde belli sistemler içinde sıralanmasıyla yazılan şiirlere elifname denmiştir. Divanlar ve mecmualara tarandıkça elifnamelerin Türk edebiyatında her dönem ilgi gördüğü ortaya çıkmıştır. Divan’ında elifnamelere en fazla yer veren şairlerden birisi İsmail Hikmetî’dir. Şiirlerinde çeşitli söz sanatlarına, harflere ve türlere dayalı uygulamalara yer veren Hikmetî, eldeki örneklere bakıldığında klasik Türk edebiyatında en fazla elifname yazan ikinci şairdir. Şairin toplam yedi elifnamesi vardır. Çalışmada önce elifnameler bir şiir geleneği olarak incelenmiş, sonra da Hikmetî’nin harflerle olan münasebeti gösterilerek Divan’ındaki elifnameler üzerinde durulmuştur. Bu elifnameler üzerine yapılan incelemede şairin başlık kullanımı, nazım şekli, birim sayısı, vezin tercihi, konu ve tertip şekli gibi yönlerden elifname geleneğinde özgün ve önemli bir isim olduğu görülmüştür.

Tradition of Elifname in Classical Turkish Literature and İsmail Hikmetî’s Elifnames

Letters have taken place in Turkish literature with their form, pronunciation, string, and appearance, and accordingly, some understandings and approaches have emerged over time. Considering the characteristics of the letters in the Arabic alphabet and the beliefs formed around letters in Islamic culture, the poets carried out some experimental applications based on letters. One of them is elifname. The poems written by ordering the letters in the Arabic alphabet from “elif” to “yâ” or vice versa based on certain systems are called elifname. As divans and journals were analyzed, it was revealed that elifnames have attracted attention in Turkish literature in every period.One of the poets who gave the most place to elifnames in his divan is İsmail Hikmetî. Including practices based on various rhetoric, letters, and genres in his poems, Hikmetî is the second poet to write the most elifnames in classical Turkish literature among the samples analyzed. The poet has a total of seven elifnames. In the study, firstly, elifnames were examined as a tradition of poetry, and then the relationship of Hikmetî with letters was emphasized, and the elifnames in his Divan were emphasized. In the analysis made on these elifnames, it was seen that the poet is an original and important name in the tradition of elifname in terms of the use of title, verse form, number of units, choice of meter, subject and arrangement.

PDF

___

Arslan, M. (2017).Mihrî Hâtun Divanı’nda sanatlı manzumeler. Özdemir, Ş. & Gül, A. (Ed.), Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu 21-23 Nisan 2017 Bildiriler Kitabı II (s. 23-38). KIBATEK Yayınları.
Aslan, Ü. (2008). XVIII. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden Fahrî Ahmed ve elif-name şerhi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 19, 157-192.
Batislam, H. D. (2021). Lisân-ı pepegî (kekeme dili) ile yazılmış bir elifnâme örneği. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 7 (4), 964-976.
Candan, G. (2012). Senî Ali’nin elif-nâme’si. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7 (1), 631-641.
Çelebioğlu, Â (1998). Eski Türk edebiyatı araştırmaları. MEB Yayınları.
Çelik, R. (2022). Türk edebiyatında elif-nâmeler ve Seyyid Nevruz’un elif-nâmesi. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 8 (3), 1870-1891.
Çetin, R. (2020). Seyyid Süleyman Mahvî Divanı’ndaki iki elif-name. İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 13, 1-23.
Demirel, M. (1996). Âşık Paşa’nın elif-nâmesi ve dil özellikleri. Bilig, 3, 202-246.
Doğan, A. (2013). Kuddûsî Divanı. Akçağ Yayınları.
Durmuş, İ. (1997). Harf. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (16. cilt, s. 158-163). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Eflatun, M. (2017). Hoca Saadeddin Efendi’nin elif-nâmesi. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 12 (30), 125-136.
Erdoğan, M. (2015). Kıbrıslı Kenzî’nin elif-nâmeleri. Aylanç, M. & Gümüşatam, G. (Ed.), Kıbrıs Türk Kültür ve Edebiyatı Sempozyumu 15-16 Mayıs Bildiriler Kitabı (s. 243-255). Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Yayınları.
Ertem, R. (1995). Elifbâ. Diyanet İslâm Ansiklopedisi (17. cilt, s. 39-44). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Gedik, S. & Alıcı, A. (2018). Baba Rahîm Meşreb’in elifnâmeleri. The Journal of Academic Social Science Studies, 65, 123-140.
Gökçimen, A. (2010). Türkmen edebiyatında elifname. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 43, 105-120.
Güvenç, A. Ö. (2013). Latin alfabesine göre ortaya konan elifnameler üzerine. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8 (13), 1003-1016.
Güzel, A. & Torun, A. (2009). Türk halk edebiyatı el kitabı. Akçağ Yayınları.
Kaçar, B. (1997). Türk edebiyatında elif-nameler. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Seksiyon Bildirileri (s. 307-316). Kültür Bakanlığı Yayınları.
Kaplan, H. (2018). Münîrî’nin şiirlerinde harf simgeciliği ve şairin elif-nâmesi. Köksal, M. F., Murad, S. & İlhan, M. (Ed.), Uluslararası Amasya Şairleri Bilim Şöleni (s. 177-208). KIBATEK Yayınları.
Karaduman, R. (2019). Melîhî ve elif-nâmesi. Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, 4, 7-17.
Kaya, D. (2007). Ansiklopedik Türk halk edebiyatı terimleri sözlüğü. Akçağ Yayınları.
Kınay, N. (2013). Bir edebî tarz örneği olarak Sâdık Kemâlî’nin elif-nâmeleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8 (13), 1205-1213.
Kurtoğlu, O. (2021). Türk edebiyatında elifnâme ve Hüsnî’nin elifnâmesi. Yılmaz, S. S., Çelikten H. & Çelikten E. K. (Ed.), Doğan Kaya Armağanı 70. Yaş Hatırası (2. cilt, s. 867-881).Vilayet Kitabevi.
Özcan, N. (2019). Rumelili Murtazâ Sükûti Divanı’ndaki elif-nâmeler. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 263-273.
Özkan, F. H. (2012). Kaygusuz Abdal’ın elifnâmesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 64, 185-198.
Öztoprak, N. (2006). Bursalı Feyzî Efendi’nin elifnameleri. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 35, 135-167.
Öztoprak, N. (2006). Elifname yazma geleneğine göre Fuzûlî’nin elifnamesi üzerine bazı değerlendirmeler. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Uluslararası V. Dil, Yazın, Deyişbilim Sempozyumu Edebiyat, Edebiyat Öğretimi ve Deyişbilim Yazıları (s. 327-336). Pegem A Yayınları.
Öztoprak, N. (2009). Elifnamelerin tertip hususiyetleri ve metin tesisindeki yeri. Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu Bildiriler 2 (s. 818-823).
Öztürk, N. (2012). Elifnâme ve Nidâî’nin elifnâmesi. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu Bildirileri (s. 173-185).
Sona, F. (2012). İsmail Hikmetî ve Dîvânı. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sona, F. (2012). İsmail Hikmetî ve Dîvânı. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7 (3), 2287-2298.
Sona, F. (2014). İsmâil Hikmetî. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hikmeti-ismail
Taş, H. (2008). Deli Birâder Gazâlî [ö. 1535?]’nin elif-nâme’si. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3 (2), 642-652.
Taşkesenlioğlu, L. (2017). Divan edebiyatında elifnameler ve bilinmeyen iki elifname örneği: Memi Can Saruhânî ve Ömer Karîbî elifnameleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 58, 159-202.
Temizkan, M. (2007).Türk edebiyatında harf şiirleri ve elif-nâmeler. Külcüoğlu Kültür Merkezi.
Temizkan, M. (2007). Azerbaycan, Türkmenistan ve Osmanlı sahası elif-nâmeleri üzerine bir inceleme. Türkmen, F. & Gülsevin, G. (Ed.), Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü I. Türk Dünyası Kültür Kurultayı Bildiriler Kitabı (s. 2069-2081).
Tökel, D. A. (2016). Divan şiirinde harf simgeciliği. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları.
Turan, S. (2008). Sultan da elif-ba yazar: Muhibbî’nin elif-nâme’si. Özkan, A. & Turan, S. (Ed.), Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 1. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri (s. 627-633).
Uz, Ö. & Yıldız, E. (2019). Muhyî’nin elifnâme tarzıyla yazdığı ʻ arz-ı hâli. Turkish Studies Language and Literature, 14 (3), 1587-1601.
Yekbaş, H. (2012). Divan şairinin sessiz ve gizli anlatımı: muvaşşah. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7 (3), 2649-2700.
Yenikale, A. (2020). Ahmed Kuddûsî’nin elifnâmeleri ve dil içi çevirileri. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 (1), 195- 210.
Yıldırım, A. (2022). XIX. asrın bilinmeyen şairi Vasfî ve iki elif-nâmesi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 28, 691-713.