Çağataycadaki Zamir+Edat Bağlantısında İlgi Durum Eki +nI: Du’â-yı Habîb-nâme Örneği

Klasik dönem sonrası Çağatay Türkçesinde meslek risaleleri yazma geleneğinin olduğu görülmektedir. Bakırcılık, demircilik, dokumacılık, kasaplık, çiftçilik gibi zanaatlerin yer aldığı bu risalelerin bulunduğu mecmualarda dualar da önemli bir görünüm arzetmektedir. Çağatayca bir risale mecmuası içinde yer alan Duâ-yı Habîbnâme, Doğu Türklüğünde koruyucu dua yazma ve taşıma geleneğini yansıtmaktadır. Gerek Klasik Türk edebiyatı bünyesinde gerekse halk edebiyatı kapsamında değerlendirilebilecek, her duruma göre, dua mecmuaları ve duanameler görülmektedir. Bilhassa meslek risaleleri ile bu duaların aynı mecmua içinde yer alması ahilik kültürünün de yansımasıdır. Zanaat erbabı koruyucu, bereket verici, işini kolaylaştırıcı olduğuna inandığı dualarla mesleğini icra etmektedir. Metinde geçen térek (kavak) ağacı da Türk mitolojisinin, İslami dönemdeki yansımasıdır. Eski Türkçe döneminde +nI ilgi durum eki ile zamir+edat bağlantısının sağlandığı bilinmektedir. Ancak elimizdeki, Çağatay Türkçesinin klasik sonrası dönemine ait, metinde de aynı şekil görülmekte, başka Çağatayca metinlerle de örnekler tespit edilebilmektedir. Bu çalışmada metinde geçen klasik sonrası Çağatay Türkçesine dair unsurlar ele alınacak, Türkçedeki ilgi durum eki +nI üzerinde durulacak ve lehçeleşme aşamasında Eski Türkçe döneminde olduğu gibi bir kullanımın (anı üçün, meni üçün, seni birle vb…) örneklerle nasıl devam ettiği ve taşındığı değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Çağatay Türkçesi, dua mecmuası, meslek risalesi, +nI ilgi durum eki, zamir+edat bağlantısı

The Genitive Suffix +nI in the Pronoun + Preposition Connection in Chagatai Turkish: The Case of Du'â-yı Habîb-name

It is seen that there is a tradition of writing professional treatises in Chagatai Turkish in the post-classical period. However, prayers also have a significant place in the journals where these treatises are found, which include crafts such as coppersmithing, blacksmithing, weaving, butchery and farming. Duâ-yı Habîbnâme, found in a journal of treatises in Chagatai Turkish, reflects the tradition of writing and carrying protective prayers in Eastern Turkish. There are prayer journals and prayers for all cases that can be evaluated both within the scope of classical Turkish literature and within the scope of folk literature. In particular, the fact that professional treatises and these prayers are included in the same journal is also a reflection of the Ahi culture. Craftsmen practice their profession with prayers that they believe are protective and render their work productive and easy. The térek (poplar) tree mentioned in the text is also the reflection of Turkish mythology in the Islamic period. It is known that the pronoun-suffix link was provided via the +nI genitive suffix in the Old Turkish period. However, the same form is seen in the text mentioned above, which belongs to the post-classical period of Chagatai Turkish, and examples can be identified in other Chagatai texts as well. In this study, the elements of the post-classical Chagatai Turkish in the text will be discussed, the genitive case suffix +nI in Turkish will be dwelt upon, and it will be evaluated how a usage as in the Old Turkish period (anı üçün, meni üçün, seni birle etc.) was continued and passed down during the dialectization stage.

Keywords:

Chagatai Turkish, prayer journal, professional treatise, +nI genitive suffix, pronoun+preposition link,

PDF

___

Aliyeva, M. (2013). Lobnor ağzı. Türk Dil Kurumu Yayınları
Arslan-Erol, H. (2008). Bozoğlan (Yûsuf Bég-Ahmed Bég) destanı - inceleme, metin ve dizin. Akçağ Yayınları.
Canım, R. (2016). Divan edebiyatında türler. Grafiker Yayınları.
Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Çelebioğlu, A. (1998). Türk edebiyatında manzum dinî eserler. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, MEB Yayınları, 349-365.
Darmenova, G. (2021). Çağatayca Mecmū‘a-i Resā’il-i ‘Acìbe (inceleme-metin-Türkiye Türkçesine aktarma-dizin-tıpkıbasım) (Tez No. 692168) [Doktora tezi, Pamukkale üniversitesi] YÖK Tez Merkezi.
Dashtı, H. (2017). Muhtalif sanatlarla ilgili metin çevirisi (Tez No. 466230) [Yüksek lisans tezi, Kocaeli üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
Demirci, K. (2020). Muska. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 31. s.265-267.
Deniz, S. (2008). Kadızâde Mehmed İlmî’nin Sultan IV. Murad için yazdığı manzum duânâmesi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1, 9-40.
Develi, H. (2008). Eski Türkiye Türkçesi ağızlarının sınıflandırılması. Turkish Studies, 3/3, s. 212-230.
Doğan, Talip (2020). Urmiye ağzı ses ve biçim bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann, J. (2017). Çağatayca el kitabı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eker, Ü. (2019). Son dönem Çağatay Türkçesiyle yazılmış Misbâhu’l-Envâr adlı eserde yükleme ve ilgi hâli çekimi. Akademik Hassasiyetler, 6/11, s. 405-429.
Erdem, M. D. (2006). Ağızlardan etkilenme derecelerine göre Osmanlı ve Eski Anadolu Türkçesi metinleri ve bu metinlerin diline kaynaklık eden ağızlar. İlmî Araştırmalar, 22, s. 83-110.
Ergun, P. (2017). Türk kültüründe ağaç kültü. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Kaçar, I. (2021). Latîfî – Mazharu’l-Acâyib (son dönem Çağatayca Tûtînâme çevirisi), (Tez No.: 675521) [Doktora tezi, Yıldız Teknik üniversitesi]
Karahan, L. (2011). Yükleme (accusative) ve İlgi (genitive) hali ekleri üzerine bazı düşünceler. Türk dili üzerine incelemeler, s. 211-218. Akçağ Yayınları.
Nalbant, M. V. (2018). Çağatay Türkçesinde görülen {+nI} ilgi hâli ekinin kökeni üzerine. Türkbilig, 36, s. 21-28.
Öger, A. (2017). Uygurlarda muskacılık geleneği ve Çağatayca yazılmış bir muska kitabı. Gazi Türkiyat, 20, 55-88.
Ölker, P. (2021). Çağatay Türkçesiyle yazılmış bakırcılık risalesi risâle-i misgerlik. Prof. Dr. Orhan Yavuz armağanı, 227-235, Palet Yayınları.
Özdemir, H. (2015). Eski Türkçede ilgi ve belirtme durumu ekleri üzerine. Dil Araştırmaları, 16, s. 121-132.
Özdemir, H. (2017). Eski Türkçede ilgi ve belirtme durumu ekleri üzerine adlı makalede bir düzenleme. Littera Turca, 3/2, 155-168.
Özdemir, H. (2019). Eski Türk yazıtlarında (Tonyukuk, Köl Tegin, Bilge Kağan, Ongi, Küli Çor) ilgi durum eklerinin kullanımları ve kökenleri üzerine. KaraM, XVI/61, 154-165.
Özer, A. (2014). Molla Muhammed Zaferbek Muhammed Oġlı Nur-Name (inceleme-metin-dizin). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde fiil. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öztürk, R. (2005). Özbek Türkçesi el kitabı. Çizgi Kitabevi Yayınları.
Pekacar, Ç. (2007). Kumuk Türkçesi. Türk lehçeleri grameri (Ed.: Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun). Akçay Yayınları.
Pekacar, Ç. – Erdem Uçar, F. M. (2015). Çağatay Türkçesinde +nI ilgi hâli eki. International Journal of Languages’ Education and Teaching, UDES 2015 özel sayısı, 443-456.
Sarıkaya Yıldıran, M. (2012). Halk dilinde bir dua mecmuası: Bilal Nuri münâcâtı, İstanbul Üniveristesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 27, 113-146.
Tavkul, U. (2007). Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk lehçeleri grameri. (Ed.: Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun). Akçay Yayınları.
Tekin, T. (2013). Türkçe ilgi hâli ekinin kökeni üzerine. (Çev.: Gökçen Bilgin). Dil Araştırmaları, 13, 157-162.
Yıldırım, H. (2017). Özbek Türkçesi ağızları üzerine bir değerlendirme. Dil Araştırmaları, 20, 121-145.
Yüksel, Y. (2005). Türk-İslam edebiyatında duânâmeler ve Mevhibetü’l-Vehhâb (Tez No. 158451) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi].