ABD Konsolosluk Belgeleri Işığında Serbest Fırkanın Değerlendirilmesi

Serbest Fırkanın olaylı kısa ömrü, Türk siyasi tarihinde başarısız bir iki partili sisteme geçiş denemesi olarak yerini almaktadır. Ancak partinin neden kurulduğu ve neden kapatıldığı konusu geçmişten beri hem basın hem tarihçiler tarafından tartışılmaktadır. Bu tartışmalar genel olarak üç ana başlık altında toplanmaktadır. Birincisi, Gazi Mustafa Kemal’in bir an önce Türkiye’de çok partili demokrasiyi kurmak istemesi, ancak İzmir olayları, yerel seçimler ve irtica yanlılarının partide toplanması bu teşebbüsün erken olduğunu gösterince Gazi’nin bundan vazgeçtiği iddiasıdır. İkincisi, Türkiye’nin girmiş olduğu ekonomik darboğazın ve buhranın hafifletilmesi için Gazi kendi denetim ve kontrolünde bir parti kurmak istediği, fakat parti kısa bir süre içinde onun kontrolünden çıkınca maddi ve manevi desteğini çektiği fikridir. Sonuncusu ise Gazi’nin İsmet Paşa’nın gücünü kırmak istemesi, nihayetinde bunun yanlış olduğuna ikna olmasıyla vazgeçmesi üzerineydi. İzinli bir muhalefet partisi olarak ortaya çıkan SCF, iktidar ve rejim için tehlikeli olarak görüldü. Çünkü SCF Genel Başkanı Fethi Bey ziyaret ettiği yerlerde karışıklıklar çıkıyor, halkın iktidara karşı birikmiş olan nefret ve öfkesinin patlamasına neden oluyordu. Sonuçta Fethi Bey, 17 Kasım 1930’da İçişleri Bakanlığına gönderdiği mektupta partinin kapatıldığını bildirdi. SCF olaylarını yakından takip eden ABD İstanbul ve İzmir Konsoloslukları, gelişmeleri sürekli ABD Dışişleri Bakanlığına rapor ettiler. Bu raporlar ışığında, SCF’nin yeniden değerlendirmesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Serbest Fırka, Gazi, Fethi Bey, Joseph Grew

PDF

___

Bursley, H. (11 Ağustos 1930). Konsolosluk Raporu. to Joseph C. Grew, State Department , Amerikan İzmir Konsolosluğu, Washington D.C.: National Archives.

Papers Relating to Foreign Relations of the United States. (1923). “American Participation in the Lausanne Conference on Near Eastern Affairs.” volume II. Washington D.C.: Department of State.

Grew, J. (11 Ağustos 1930). Konsolosluk Raporu. to the Secretary of State, Washington D.C.: National Archives.

Grew, J. (8 Eylül 1930). Konsolosluk Raporu. to the Secretary of State, Department of State, Washington D.C.: National Archives.

Grew, J. (3 Aralık 1930). Konsolosluk Raporu. to the Secretary of State, Washington D.C.: National Archives.

Grew, J. (24 Eylül 1930). Serbest Cumhuriyet Fırkasının Oluşumunu Çevreleyen Olaylar, Ek 1,, . to the Secretary of State, Washington D.C.: National Archives.

Grew, J. (29 Ocak 1930). The Former Opposition. to the Secretary of State,, Washington D.C.: National Archives.

TBMM, Zabıt Ceridesi, “İçtima 4, Devre 3, İnkita: 5, 15.11.1930, celse1, C. XXII,” Meclis Tutanakları.

TBMM, Zabıt Ceridesi, “1.11.1930, C.XXII,” Meclis Tutanakları.

Akın, Ekim, 1930.

Anadolu, Eylül, 1930.

Cumhuriyet, Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım, 1930.

Hakimiyeti Milliye, Eylül, 1930.

Hizmet (İzmir), Eylül, 1930.

Vakit, Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım, 1930.

Yarın, Ağustos, 1930.

Yeni Asır, Eylül, 19330.

Atatürk, M. K. (1969). Nutuk: 1920-1927. Vol. II. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Aydemir, Ş. S. (1984). Menderes’in Dramı (1899-1969). İstanbul: Remzi Kitabevi.

Aydemir, Ş. S. (2007). Tek Adam: Mustafa Kemal 1922-1938. Vol. C. III. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Ağaoğlu, A. (1950). Serbest Fırka Hatıraları. İstanbul: Nebioğlu Yayınevi.

Bey, F. R. (1930). Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi, Ağustos 21.

Grew, J. (1952).Turbulent Era: A Diplomatic Record of Forty Years; 1904-1945, vol. II. Boston: Houghton, Mifflin.

Gordon, L. J. (1932). American Relations with Turkey, 1830-1930: An Economic Interpretation. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Ünlüönen, K. (1992). "Türkiye’de Ulaştırma Sektörünün Tarihi Gelişimi ." Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5: 331-351. Karaosmanoğlu, Y. K. (2012). Politikada 45 Yıl. İstanbul: İletişim Yayınları.

Koçak, C. (2006). Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası. İstanbul: İletişim Yayınları.

Lewis, B. (2007). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: TTK Yayınları.

Okyar, F. (1980). Üç Devirde Bir Adam. Edited by Cemal Kutay. İstanbul: Tercüman Yayınları.

Orağlı, K. M. (1999). Yeni Türkiye. İstanbul: Multilingual Yayınları.

Soyak, H. R. (2004). Atatürk’ten Hatıralar. Vol. 2. İstanbul: Yapı Kredi A.Ş.

Toynbee, A. J. (1926). Turkey. Londra: Ernest Benn.

Yetkin, Ç. (1982). Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı. İstanbul: Karacan Yayınları.