OSMANLI-TÜRK ANAYASACILIĞININ İLK ANAYASASI: 1876 TARİHLİ KANUN-İ ESASİ

Anayasal gelişmeyi, kısaca devlet iktidarının temel hak ve özgürlükler lehine sınırlandırılması olarak tanımladığımızda, bu yöndeki gelişmelerin Batı Avrupa’da 18. yüzyılda yoğunlaştığını görürüz. Batı Avrupa’daki anayasal gelişmelere paralel olarak hemen aynı dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda da bir takım anayasal hareketlenmelerin olduğu görülecektir. Bu hareketlenmelerin Osmanlı devlet ve toplum hayatında yoğunlaştığı dönem, meşrutiyet dönemi olarak adlandırılan dönemdir. Zira imparatorluk, parlamentolu/ anayasalı monarşi denemesini tam da bu dönemde tecrübe etmiştir. Bu dönemde tecrübe edilen bu yeni yönetim sisteminin iskeletini ise Osmanlı-Türk anayasacılığının ilk anayasası olma şerefine sahip olan Kanun-ı Esasi oluşturmaktadır. Bu çalışmamızda Kanun-ı Esasi; doğumunu besleyen süreçte etkili olan iç ve dış etkenler, ortaya çıkış süreci, kurmaya çalıştığı anayasal sistem, bu sistem mühendisliğinin yapı taşları olan hükümleri ve ikinci kez ilanını izleyen süreçte yaşadığı temel değişiklikler noktasından ele alınmıştır. Tüm bu özellikleriyle değerlendirildiğinde, günümüz anayasal düşüncesinin ulaştığı seviyeye ya da yüzyıllara dayanan anayasal tartışma geçmişine sahip çağdaşı Batı Avrupa’daki örneklerinin seviyelerine göre Kanun-ı Esasi’nin çok başarılı olduğu söylenemez. Bununla birlikte, yaklaşık yetmiş yıllık anayasal tartışma geçmişi olmasına rağmen Kanun-ı Esasi’nin ve buna dayalı parlamento tecrübesinin, hiç de fena olmayan, yabana atılamayacak bir anayasacılık deneyimini ülkemize yaşattığı gerçeği, çalışmanın çıktılarındandır.

Anahtar Kelimeler:

Anayasal Gelişme, Kanun-ı Esasi, Osmanlı-Türk Anayasacılığı

PDF

___

Akın İ F, Siyasi Tarih 1870-1914, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1983
Başgil, A F “A Summary of Constitutional Developments in Turkey, and on The Historical and Political Sources of the Present Constitution”, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/6855 (S.e.t. 08.09.2023)
Bucaktepe A, “Birinci ve İkinci Meşrutiyet Anayasalarında Öngörülen Devlet Modelleri Hakkında Bir Değerlendirme”, S.42, Ekim 2014, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, s.45-56
Cansever N, Kiriş H, “Osmanlı Devleti’nde Son Dönem Siyasal Hareketler, Partileşme ve İdeolojik Arka Plan”, 2019, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s.29-51
Ceylan A, “Tunuslu Islahatçıları ve Yeni Osmanlılar Hareketinde Anayasacılık”, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.14, S.1-2, 2010, s.29-45
Çattık M, “Anayasacılık ve Kutuplaşmış Toplumlarda Anayasa Yapımı”, C.5 S.1. Bahar 2018, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s.53-69
Çavdar T, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, İmge Kitapevi, Ankara, Eylül 2008
Demirkol G, “Tanzimat Mizahinin Sonu: 1877 Matbuat Kanunu Tartışmaları ve Osmanlı’da Mizah Dergilerinin Kapanması”, Hitit Üniversitesi Sosyalbilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 9, Sayı 2, Aralık 2016, s.686- 710
Erdoğan M, Anayasa Hukuku, 7. Baskı, Orion Kitabevi, Ankara, Aralık 2011
Fendoğlu H T, “1876 Anayasası veya Monarşik Modernleşme Dönemi”, https://www.hasantahsinfendoglu.com/wp-content/uploads/2023/02/1876-Anayasasi-Veya Monarsik-Modernlesme-Donemi- 1876-1908.pdf (S.e.t. 08.09.2023)
Fendoğlu H T, Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2015
Gelvin J L, Modern Ortadoğu Tarihi, Çev. Güneş Ayas, 1. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul, Şubat 2016
Gözler K, Devletin Genel Teorisi, Ekin Yayınevi, Bursa, Ağustos 2014
Gözler K, Türk Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa 2000, (http://www.anayasa.gen.tr/tah.pdf) (S.e.t 08.09.2023)
Kalabalık H, İnsan Hakları Hukuku, 4. Baskı Seçkin Yayıncılık, Ankara, Ekim 2015
İkinci Meşrutiyetin İlk Yılı, 23 Temmuz 1908- 23 Temmuz 1909, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2021
Karal E Z, Osmanlı Tarihi, 7. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011, C.VIII, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876-1907
Karataş A V, “Divan-ı Hümayun ile Paşa Divanının Karşılaştırılaması –Manisa Şehzade Sarayı Divanı Örneği-”, S.62-63, 2019, Adalet Dergisi, s.235-264
Kemal N, “Veşavirhum fi’l Emr”, Hürriyet, Sayı 4, 20 Temmuz 1868
Okandan R G, “Amme Hukukumuzda Osmanlı Devletinin İnkırazın Kadar Parlamentarizm ve Hususiyetleri”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.13, S.2, 1947, 449-473
Okandan R G, “Amme Hukukumuz Bakımından Tanzimat, Birinci ve İkinci Meşrutiyet Devirlerinin Önemi”, İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.15, S.1, 1949, s.14-33
Ortaylı İ, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, 4. Baskı, Cedit Neşriyat, Ankara, Nisan 2012
Örsten Esirgen S, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Hukukunda Kanunlaştırma Hareketleri”, S.62-63, 2019, Adalet Dergisi, s.429-480
Örsten Esirgen S, “Osmanlı Parlamentosunda Anayasaya Aykırılık Tartışmaları”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.11, S.2., 2020, s.422-435
Özbudun E, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 1999
Tanör B, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Mart 2019
Tecimer C, “Altmış Sene Gecikmiş Bir Kitap Tahlil Yazısı”, https://www.anayasa.gen.tr/tecimer-2.pdf (S.e.t. 08.09.2023)
Tekin Z, Okumuş G, “Osmanlı Devleti’nin Düzen Arayışı: Anayasal Düşünce Gelişiminin Dinamikleri”, C.7, S.5, 2018, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, s.803-825
Toprak S V, “İlk Osmanlı Seçimler ve Parlamentosu”, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 26. Sayı 2013/1, s.171-192
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi II. Abdülhamit maddesi https://islamansiklopedisi.org.tr (S.e.t.:08.09.2023)
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Midhat Paşa Maddesi https://islamansiklopedisi.org.tr/midhat-pasa (S.e.t. 08.09.2023)
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Sened-i İttifak Maddesi, https://islamansiklopedisi.org.tr/sened-i-ittifak (S.e.t. 08.09.2023)
Türkkan H, “Osmanlı Devleti’nde Anayasa Düşüncesinin Gelişimi ve Kanun-ı Esasi Tartışmaları”, Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih ABD, Sakarya, 2013
Uzun H, “Türk Demokrasi Tarihinde I. Meşrutiyet Dönemi”, C.6, S.2, 2005, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, s.145-162
Vatansever Öztürk M, “Vergilerin Kanuniliği İlkesinin Tarihsel Gelişimi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 16, Özel Sayı 2014, s.4815-4841
Yetim F, “Modern Bir Aydın Hareketi Olarak Yeni Osmanlılar ve İslam Dünyası”, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.34, Nisan 2015, s.1-18
Zürcher E J, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 4. Basım, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019