İmam Ebû Hanîfe’nin İbadetler Konusunda Yalnız Kaldığı Bazı Görüşleri ve Bunların Tahlili

İslam düşünce tarihinin köşe taşlarından biri olan İmam Ebû Hanîfe, aynı zamanda İslam hukukunun kurumsal yapıya kavuşmasına katkı sağlayan fakihler arasında ilk sıralarda yer alır. Onun düşünce sistemi farklı ilmi disiplinler tarafından çok yönlü olarak araştırılmış; İslam düşünce ve hukuk tarihindeki derin etkisi ve haiz olduğu konumu takdir ve teslim edilmiştir. Bununla birlikte Ebû Hanîfe, bazı görüşlerinden dolayı birtakım eleştirilerin hedefi olmuştur. Eleştirilen yönlerden biri de münferit kaldığı fıkhî görüşleridir. Doğası gereği fıkhî konularda ihtilaf, kaçınılmaz bir durumdur. Bu nedenle fıkıhta farklı doktrinler ortaya çıkmıştır. Ancak bazı meselelerde İmam Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed gibi öğrencilerinin dahi diğer mezhep imamları ile aynı kanaatte olması, İmam Ebû Hanîfe’nin hadislere aykırı hareket ettiği şeklinde ve benzeri birtakım ithamlara maruz kalmasına neden olmuştur. Fıkhın ibâdât, muâmelât ve ukûbât alanlarını ilgilendiren bu görüşlerin tamamı makalenin sınırlarını aşacağı için çalışmada sadece ibadetler konusunda Ebû Hanîfe’nin yalnız kaldığı görüşleri ele alınmış ve bunların tahlili yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Ebû Hanîfe, Hanefi Mezhebi, Fıkhi Görüşler, İbadet, Cumhur, İmameyn

The Most Famous Perspectives of Imam Abū Ḥanīfa Related to Worship Practices That He Stood Alone and The General Investigation of Those Issues

PDF

___

Abdürrezzâk es-Sanʽânî, Ebû Bekr b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîbürrahmân el-Aʽzamî. 11 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1403/1983.
Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb Arnavût vd. 50 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/1999.
Akın, Ertuğrul. Diğer Müçtehitlerle Farklılıkları Bağlamında Ebû Hanîfe’nin İçtihat Mantığı. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, 2009.
Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Eymen Sâlih Şaʽbân. 13 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1433/2012.
Azimamatov, Zaylabidin. “Ebû Hanifeye Yöneltilen Eleştiriler”. Dini Araştırmalar 8/24 (Haziran 2006), 169-178.
Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammmed Abdülkâdir Atâ. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1424/2003.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʽu’s-sahîh. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1419/1999.
Cessâs, Ebû Bekr er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî, thk.ʽIsmetullah ʽInâyetullah. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1431/2010.
Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavût vd. 5 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
Din İşleri Yüksek Kurulu. Fetvalar. İstanbul: İleri Basım Matbaacılık, 2019.
Dönmez, İbrahim Kâfi. “Vâcip”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012. 42/411-413.
Duman, Soner. “Ebû Hanîfe’nin İctihadlarındaki Değişim (Kaynaklar, Sebepler, Analiz)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19. Nisan 2012. 441-465.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eşʽas. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavût. 7 cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâle el-Alemiyye. 1430/2009.
Ebû Hanîfe, Nuʽmân b. Sâbit. el-Müsned (İbn Hüsrev el-Belhî Rivayeti). thk. Latîfürrahmân el-Behrâicî. 2 cilt. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 1431/2010.
Ebû Yûsuf, Yaʽkûb b. İbrâhîm. el-Âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, ts.
Ebû Zehre, Muhammed. Fetâvâ. thk. Muhammed Osman Şebbîr. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1431/2010.
Ebû Zehre, Muhammed. Ebû Hanîfe. Çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1997.
Erdem, Sami. “Vitir Namazı”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013. 43/111-113.
Erdoğan, Mehmet. “İmam Ebû Hanîfe ve Kadının Nikah Akdinde Taraf Olması”. İslami Araştırmalar Dergisi 15/1-2 (2002), 255-257.
Gamrâvî, Muhammed ez-Zührî. es-Sirâcü'l-vehhâc alâ metni'l-Minhâc. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, ts.
Gâvcî, Vehbî Süleymân. Ebû Hanîfe en-Nuʽmân. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1430/2009.
Günay, Hacı Mehmet. “Hanefî Mezhebi’nin Mezhep İçi İşleyişi: Görüşler, Hiyerarşi ve Ebû Hanîfe’nin Görüşünün Tercih Edildiği Durumlar”. İmam-ı Aʽzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. Bursa: KURAV Yayınları, 2005.
Günay, Musa. İslam Hukukunun Oluşum Sürecinde İctihad: Ebû Hanîfe Örneği. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi, 2012.
Günay, Musa. Hanefi Usulündeki Bazı Prensiplerin İmam Ebû Hanîfe’ye Nispetinin Değerlendirilmesi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19. Nisan 2012. 299-325.
Gürler, Kadir. Buhârî’nin Hanefîler İçin Kullandığı ‘Bazı İnsanlar’ İfadesine Yönelik Bedrüddîn el-Aynî’nin Değerlendirmeleri”. Uluslararası Bedrüddîn el-Aynî Sempozyumu ve II. Hadis İhtisas Toplantısı: Tebliğler, Müzâkereler. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016. 355-369.
Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek. thk. Mustafâ Abdülkâdir Atâ. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1411/1990.
Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Ali. ed-Dürrü’l-muhtâr. thk. Abdülmünʽım Halîl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye 1423/2002.
İbn Abdilber, Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdullah en-Nemeri. el-İntika' fî fezâili's-selâseti'l-eimmeti'l-fukahâ. Kahire: Mektebetü'l-Kudsî, 1350/1931.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenvri’l-ebsâr. thk. Abdülmecîd Tuʽme. 12 cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʽrife, 1436/2015.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1988.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî. Şerhu Feth’ul-kadîr. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî. nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1429/2008.
İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabîyye, ts.
İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-tahsîl. thk. Muhammed Hacî vd. 20 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât. nşr. Muhammmed Ali Beyzûn. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1423/2002.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. thk. Alî Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1425/2004.
İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshak es-Sülemi. es-Sahîh. thk. Muhammed Mustafa el- A'zami. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1424/2003.
İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled. Kitabü’l-Emvâl. thk. Şâkir Zîb Feyyâz. 3 cilt. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
İltaş, Davut. “Ebû Hanîfe’nin Haramlık Doğuran Süt Emme Müddeti Konusundaki Görüşünün Temellendirilmesi”. Bilimname XXV/2. 2013. 7-48.
Kahraman, Abdullah. “Ebu Hanife'nin İctihatlarında İnsan Hürriyetine ve Onuruna Verdiği Önemi Gösteren Bir Örnek -Sefihin Hacir Edilmemesi-”. İslami Araştırmalar Dergisi 15/1-2. 2002. 247-253.
Karabâğî, el-Fâzıl Abdülganî. Şerhu’l-Muhtâr. thk. Abdülkadir Kabdan. 2 cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1438/2017.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. ez-Zehîra. thk. Muhammed Hacî vd. 14 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî. 1994.
Karaman, Hayrettin vd., İlmihal. 2 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2006.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mesûd. Bedâiʽu’s-sanâiʽ fî tertîbi’ş-şerâiʽ. thk. Muhammed Tâmir. 10 cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1426/2005.
Kevserî, Muhammed Zâhid. en-Nüketü’t-tarîfe fi’t-tehaddüs an rüdûdi İbn Ebî Şeybe alâ Ebî Hanîfe. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1420/2000.
Kılıçer, Muhammet Esat. İslam Fıkhında Re’y Taraftarları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1994.
Koca, Ferhat. Hanefi Mezhebinde Ebû Hanfe İle Ebû Yûsuf ve Muhammed Arasındaki Hukuki Görüş Farklılıkları. EKEV Akademik Dergisi 8/18. Kış 2004. 143-160.
Köse, Saffet. “Hîle-i Şerʽiyye Konusunda Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen İthamlar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19. Nisan 2012. 149-162.
Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Muhammed. et-Tecrîd. thk. Muhammed Ahmed es-Serrâc. 12 cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1427/2006.
Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Mustafa el- A'zami. 8 cilt. Abu Dabi: Müessesetü Zâyid b. Sultân, 1425/2004.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz. 19 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye. 1419/1999.
Mergînânî, Burhânüddîn Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Muhammed Tâmir. 4 cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1433/2012.
Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li taʽlîli’l-Muhtâr. nşr. Muhammed Adnân Dervîş. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
Meydânî, Abdülganî b. Tâlib el-Guneymî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1415/1994.
Muhammed b. Hasen eş-Şeybânî. el-Asl. thk. Muhammet Boynukalın 12 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. el-Câmiʽu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Nesaî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasen Abdülmünʽım eş-Şelebî. 12 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
Okur, Kâşif Hamdi. “Ebû Hanîfe ve Anadilde İbadet”. İslami Araştırmalar Dergisi 15/1-2. 2002. 83-90.
Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed Şemsü’l-Eimme. el-Mebsût. thk. Ebû Abdullah Muhammed Hasen. 30 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 2009.
Syamsuddîn, Sahiran. “Ebû Hanîfe’nin Âhad Hadisi İslam Hukukunun Bir Kaynağı Olarak Kullanması”. çev. Abdullah Kahraman. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2. (Aralık 2003), 319-331.
Şahyar, Ataullah. “Ehl-i Hadis Tarafından Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen Tenkitler”. Journal of Islamic Research 6 (Haziran 2013) 6-21.
Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Ali. el-Mühezzeb. nşr. Zekeriyyâ Umeyrât. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1416/1995.
Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Muʽcemü’l-Evsat. thk. Târık b. Avadullah. 10 cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
Tâhâ Yûnus, Abdülmuhsin. “el-Mesâilü’l-fıkhiyye elletî fevveza fihâ el-İmâm Ebû Hanîfe rahımehullah el-Hükme ilâ Ra’yi’l-mübtelâ”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KÜİFD) 1/1 (Kasım 2017), 123-158.
Tahâvî, Ahmed b. Muhammmed Ebû Caʽfer. Şerhu Meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1399.
Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʽu’s-sahîh. thk. Beşşâr Avvâd Maʽrûf. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
Tok, Fatih. “Ebû Hanîfe Hakkında İki İddia: Mürciîlik ve Halku’l-Kur’ân”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (Nisan 2012) 245-267.
Uteybî, Cevzâ bt. Bâdî. Müfredâtu Ebî Hanîfe fi’l-muâmelâti’l-mâliyye ve tatbîkühe’l-muâsıra. Riyad: Melik Suûd Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1426.
Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/131-138. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
Yeniçeri, Celal. “Ebû Hanîfe’nin Hayatı, Malî ve İktisadî Görüşleri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 255-272.
Yıldırım, İlyas. “Hanefî Geleneğin İmâmeyn’in Ebû Hanîfe’ye Muhalefetini Yorumlayışı: Öşür Merkezli Bir Okuma”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (Ekim 2019), 51-84.
Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Yiğit, Metin. “İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (Nisan 2012), 69-114.
Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletüh. 10 cilt. Dimeşk: Dârul’l-Fikr, 1418/1997.