TÜRK DİLİNDE RENK ADI +mAn SİSTEMİ VE {mAn} EKİNİN KÖKENİNE DAİR

Bu makale, varlığı yeradı, kişiadı, kökadı, vb. dilin çok eski dönemlerinde kalıplaşmış kelime tiplerinden hareketle tespit edilmiş olan renk adı+mAn sistemini konu edinmektedir. Araştırma, Türkçenin eski çağlarında, renk adlarının üzerine {+mAn} ekinin getirilmesiyle söz konusu rengin en tipik tonunu bildiren yeni renk isimlerinin yapıldığını ortaya çıkarmıştır. Türk dilinin konuşulduğu çeşitli coğrafyalarda, farklı sözcük tipleri olarak karşılaşılan akman, alaman, alman, arman, bozman, çakman, çalman, gökmen, karaman, kırman, kuman, sarman, toraman gibi söz konusu sistemin halkaları olan sözcükler, abece sırasıyla, anlam ve yapı çerçevesinde incelenmişlerdir. Makalede, sistemin bir parçası olarak görev yapan {+mAn} eki üzerinde de durulmuştur. Araştırmacıların Kaşgarlı Mahmud’un Türkmen kök adıyla ilgili aktarmış olduğu bir efsaneden yola çıkarak ekin ‘benzeyen’ anlamına geldiğini ileri sürüp onu Hint-Avrupa, özellikle İranî dillere bağlamaları tekrar değerlendirilmiş; sonuçta, ekin eklendiği isimlere/sıfatlara ‘benzetme, gibi’ anlamları vermediği, aksine abartarak onlara ‘çok’ anlamı kattığı kanaatine ulaşılmıştır. Gerek bu durum ve gerekse {+mAn} ekinin Türkçedeki eskiliği ve yaygınlığı dikkate alındığında ekin başka bir dilden alıntı olduğu yönündeki yaygın kanaatin temelsiz olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Renk adı, mAn eki, köken, sistem, alman, çalman, kuman, sarman

-

This article is concerned with the system of name of colour+mAn which was determined by departing from the word types, such as toponym, ethnonym, anthroponym, etc., the existence of which became stereotyped in the ancient times of the language. The research points out that in the ancient times of Turkish, new systems of colours informing the most typical hue of the so-called colour were produced by adding the suffix “+mAn” to the names of colours. In the various geographies where Turkish was spoken, the words that were the chains of theso-called system such as akman, alaman, alman, arman, bozman, çakman, çalman, gökmen, karaman, kırman, kuman, sarman, toraman were alphabetically examined in the framework of their meanings and structures. In the essay, the main focus is the suffix “+mAn” serving as a part of the system. The fact that the researches put forward by departing from a legend Kaşgarlı Mahmut narrated as regards the name “Turkmen tribe” that the suffix meant ‘alike’ andthat they attributed this suffix to Indo-European languages, espacially the languages of Iranian origins was re-evaluated and as a result, it was concluded that the suffix did not give the names/adjectives, to which it was attached, the meaning of ‘likening, like’, on the contrary it exaggerated them and added the meaning of ‘very’. When both this situation and the ancientness and prevalence of the suffix “+mAn” in the Turkish language were taken into account, it was concluded that the common opinion that the suffix was transferred from another language was unfounded

Keywords:

Name of colour, the suffix mAn, system, etymology, alman, çalman, kuman, sarman,

PDF

___

ABDILDAYEV, E. (1982). Manas IV Kitep. (Kiteptegi Adam Attarının Tizmesi). Frunze: Kırgızistan Basması.
ATALAY, B. (1941). Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme. Matbaai Ebüzziya.
------------- (2006). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk. Ankara: TDK Yayınları.
AMANJOLOV, S. (1997). Voprosı Dialektologii i İstorii Kazahskogo Yazıka. Almatı: Sanat.
ATANIYAZOV, S. (1980). Türkmenistanıŋ Geografik Atlarınıŋ Düşündirişli Sözlügi. Aşhabad: Ilım.
------------- (1994). Şecere (Turkmening Nesil Daragtı). Aşgabat: Turan-1.
BİLİR, F. S. ve BİLİR, A. F. (2007). Orta Asya’dan Toroslar’a Gülnar (Dil, Kültür, Yaşam). İstanbul: Etik.
BROCKELMAN, C. (1951). Osttürkische Grammatik, Der Islamischen Literatur Sprachen Mittelasiens. Leiden.
CAPAROV, Ş. (2004). Adam Attarı-El Baylıgı. Bişkek: Obşçestvenniy Fond Sodeystviya Obrazovaniya.
CAFERSOYLU, İ. (2010). Türk Dillerinde Teonim ve Etnonimler. Bakı: Azerbaycan Tarih Kurumu.
CILANOP, P. (1984). Uygur Tilidiki “man” ve “men” Koşumçiliri Togrisida. Uygur Tili Mesililiri (Türki Tiller Tetkikatı) III, (Mesul Muherriri: Hamit Sultan), Milletler Til- Yazık Hizmeti Komititi, Şincang.
CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford at the Clarendon Press.
DAĞLI, Y., KAHRAMAN, S. A. ve DANKOFF, R. (2005). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, IX. Kitap. İstanbul: YKY.
ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden.
EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (2. Cilt). Ankara: TDK Yayınları.
------------- (2010). Yer Adlarımızın Dili. Ankara: TDK Yayınları.
ERGİN, M. (1984). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
FASMER, M. (1986). Etimologiçeskiy Slovar‘ Russkogo Yazıka. Moskva: Progress.
GOLDEN, P. (2006). Türk Halkları Tarihine Giriş (çev. Osman Karatay). Çorum: Karam.
GÖKYAY, O. Ş. (2001). Türkçede “–mal” ve “-mel” eki üzerine. TDAY-BELLETEN, S 1978- 1979, Ankara, 23-32.
HALAÇOĞLU, Y. (2009). Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar [1453-1650], C I-VI. Ankara: TTK Yayınları.
JANUZAKOV, T. S. (1982). Oçerk Kazahskoy Onomastiki. Alma-Ata: İzdatel’stvo Nauka Kazahskoy SSR.
-------------- vd. (2001). Toponimiya Respubliki Kazahstan. Almatı: KazgosİNTİ.
-------------- (Editör) (2008). Kazak Tilining Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Dayk-Press.
KARATAYEV, O. (2003). Kırgız Etnonimder Sözdügü. Bişkek: Manas Üniversitesi Yayınları.
KASAPOĞLU ÇENGEL, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Ankara: Akçağ.
KASIMGELDİYEVA, M. (2009). Manas Eposundagı Toponimler. Bişkek: Biyiktik.
KORKMAZ, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
LAUDE CIRTAUTAS, İ. (1961). Der Gebrauch Der Farbbezeıchnungen In Den Türk Dialekten. Otto Harrassowitz-Wiesbaden, Germany.
MOLÇANOVA, T .O. (1979). Toponimiçeskiy Slovar‘ Gornogo Altaya, Gornogo Altaya, Gorno-Altayskoye Otdeleniye Altayskogo Knijnogo İzdatel’stva.
ORUCOV, A. vd. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügati. Bakı: Şark-Garb.
POPPE, N. (1992). Moğol Yazı Dilinin Grameri (çev. Günay Karaağaç). İzmir: Ege Üni. Basımevi.
RADLOV, V. V. (1893). Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy. Sanktpeterburg: İmperatorskoy Akademiy Nauk.
RÁSONYI, L. ve BASKİ, E. (2007). Onomasticon Turcıcum(Turkic Personal Names). Bloomington.
SEVORTYAN, E. V. (1980). Etimologiçeskiy Slovar‘ Tyurkskih Yazıkov. (V, G, D,) Akademiya Nauk SSSR.
SIDIKOV, S. (1983). Mongol’sko-Tyurkskiye Yazıkovıye Paralleli, İzdatel’stvo İlim, Frunze.
STOYANOV, V. (2006). Kumanologiya-Opiti za Rekonstruktsiya. Sofiya: Akademiçno İzdatelstvo.
ŞÇERBAK, A. M. (2000). Arslan Kelimesinin Etimolojisine Dair Bazı Mülâhazalar. Hasan Eren Armağanı, TDK: Ankara, 290-295.
TAHSIN, Ü. (1986). Karamanoğulları Tarihi. Konya: Arı Basımevi.
TELCİ, C. (1999). 15-16. Yüzyıllarda Ayasuluğ Kazası. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
TOPARLI, R., VURAL, H. ve KARAATLI, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. TDK: Ankara.
TÜRK DİL KURUMU. (1993). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü C I-XII. Ankara: Türk Dil Kurumu.
UMURZAKOV, S. U. vd. (1988). Slovar‘ Geografiçeskih Nazvaniy Kirgizkoy SSR. İzdatel’stvo İlim, Frunze.
YUDAHIN, K. K. (1965). Kirgizsko-Russkiy Slovar’. İzdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya: Moskva.
http://tdkterim.gov.tr/bts/, 09.06.2011.
http://www.tdk.org.tr/index.php?, 05.06.2012.
http://www.hgk.msb.gov.tr/index.asp, 17.07.2011