Zeydî Fıkhında Mezhep Görüşünün Oluşumunda Zeyd b. Ali’nin Etkisi: Namazın Kılınış Şekli Örneği

Bir fıkıh mezhebi olarak Zeydiyye hakkında da bilgi veren genel nitelikli bazı çağdaş yayınlarda Zeyd b. Ali’den (öl. 122/740) mezhebin kurucu imamı, ona nispet edilen el-Mecmûʿu’l-fıḳhî’den de mezhebin en önemli kaynağı olarak söz edilmektedir. Buna karşın son zamanlarda yapılan Zeydiyye konulu müstakil çalışmalar, mezhebin Sünnî fıkıh mezhepleri gibi doktriner bir yapıya kavuştuğu müteaḫḫirûn dönem Zeydî literatüründe Zeyd b. Ali’nin hukuk doktrinine bağlılık anlamı içermeyen yaygın bir Zeydîlik anlayışının varlığını fark etmemizi sağlamıştır. Bu iki bakış arasındaki zıtlıktan yola çıkan çalışmamızda Zeydî fürû-i fıkıh literatürü açısından Zeyd b. Ali’nin hangi konumda görüldüğünü anlamak için onun Zeydî mezhep görüşünün oluşumundaki etkisinin açığa çıkarılması hedeflenmiştir. Yöntem olarak onun fıkhî görüşleri ile Zeydiyye’nin en güvenilir fıkıh metinlerinden Kitâbu’l-Ezhâr’daki müftâbih görüşler arasındaki farklılıklar mezhebin oluşum sürecindeki önemli fakihlerden el-Müeyyed-Billâh’ın (öl. 411/1020) Şerḥu’t-Tecrîd’i üzerinden yorumlanmıştır. Örneklem olarak istiftâḥ duasının zamanı, iftitâḥ tekbirinde ve kıraat sırasında ellerin durumu ve kunut dualarının okunuşu gibi namazın kılınış şeklinde öne çıkan ve her Müslümanın tanık olduğu ihtilaflı fıkhî meseleler incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Zeydî, Mezhep, el-Ezhâr, el-Mecmûʿu’l-fıḳhî.

Zayd b. ʿAlī’s Influence in the Formation of Madhhab’s View in Zaydī Fiqh: Manner of Performing the Ṣalāt Example

Abstract: In some contemporary publications of a general nature that also give information about Zaydiyya as a fiqh madhhab, Zayd b. ʿAlī (d. 122/740) is mentioned as the imam of the madhhab, and al-Majmūʿ al-fiqhī attributed to him is cited as the most crucial source of the madhhab. On the other hand, recent independent studies on Zaydiyya have made us realize the existence of a widespread understanding of Zaydiism, which does not mean adherence to Zayd b. ʿAlī’s legal doctrine in the Zaydī literature of the later period which the madhhab gained a doctrinal structure like the Sunnī fiqh madhhabs. Our study, which is based on the contrast between these two perspectives, aims to reveal the influence of Zayd b. ʿAlī in the formation of the Zaydī madhhab’s view to understand his position in terms of furūʿ al-fiqh literature. As a method, the differences between his opinions and the muftābih views of Kitāb al-Azhār, which is among the most reliable fiqh texts of Zaydiyyah have been interpreted through the Sharḥ al-Tajrīd by al-Muʾayyad bi-llāh (d. 411/1020) who is one of the essential faqīhs in the formation process of the madhhab. We examined, as examples, the controversial fiqh issues witnessed by every Muslim and attracting attention in the form of ritual prayer (ṣalāt), such as the introductory duʿā (al-istiftāḥ), the state of the hands during the takbīr al-iḥrām and recitation of the Qur’ān (al-qirāʾāt) at standing (qiyām), and the recitation of the duʿā l-qunūṭ.

Keywords:

Islamic Law, Zaydī, Madhhab, al-Azhār, al-Majmūʿ al-Fiqhī.,

PDF

___

Abdullah el-Hâşimî, Muhammed Kāsım. “Nübẕetün muḫtaṣaratün min Kitâbi Şüẕûri’ẕ-ẕeheb fî taḥḳīḳi’l-meẕheb li-ʿallâme ʿAbdillâh b. el-Ḥüseyn Dülâme”. Şerḥu’l-Ezhâr. mlf. Abdullah İbn Miftâh. 1/11-24. Saʿde: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 1435/2014.
Ansî, Ahmed b. Kāsim. et-Tâcü’l-müẕheb li-ahkâmi’l-meẕheb. 4 Cilt. Sanʿa: Dârü’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1414/1993.
Bâhüseyin, Yaʿkūb b. Abdülvehhâb. et-Taḫrîc ʿinde’l-fuḳahâʾ ve’l-uṣûliyyîn. Riyâd: Mekte-betü’r-Rüşd, 1414/1994.
Bakkal, Ali. Ana Hatlarıyla İslâm Fıkıh Mezhepleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2007.
Bayder, Osman. Mezhebin Kurucu İmamına Muhalefetin İmkan ve Sınırı (Hanefî Mezhebi Örneği). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
Bedir, Murteza. “Fetva ve Değişim: Geleneksel Fıkıh Yönteminde Büyük Kırılma”. Hanefîlerde Mezhep Usûlü (Şerhu ukûdi resmi’l-müftî). mlf. İbn Âbidîn. çev. Şenol Say-lan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2020.
Bedir, Murteza - Kaya, Eyyüp Said. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/186-189. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Bedrân, Ebü’l-Ayneyn. Târîḫu’l-fıḳhi’l-İslâmî. Beyrût: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, ts.
Dâmegānî, Şemsüddîn Abdüssamed b. Abdullah el-Alevî. el-Cevheretü’l-ḫâliṣatü ʿani’ş- şevâʾibi fî’l-ʿakāʾidi’l-menkûmeti ʿalâ cemîʿi’l-meẕâhib. Bağdât: Menşûrâtü’l-Cemel (al-Kamel), 1429/2008.
Dülâme, Abdullah b. Hüseyin. Şüẕûru’ẕ-ẕeheb fî taḥḳīḳi’l-meẕheb. Yemen: Mektebetü'l-İmâm Zeyd b. Ali, ZA:183-01. 59-77. https://elibrary.mara.gov.om/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/ktab/?id=10930.
Ebû Zehre, Muhammed. el-İmâm Zeyd ḥayâtuhû ve ʿaṣruhû - ârâʾuhû ve fıḳhuh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1959.
Ekinci, Ahmet. Zeydî Fıkhının Gelişimi ve Hâdî-İlelhak. İstanbul: Kitap Dünyası, 2019.
Ekinci, Ahmet. Zeydî Fıkhının Gelişiminde İmâm Hâdî ve Hâdeviyye. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Ekinci, Ahmet. “Zeydî Fıkhının Teşekkülüne Katkı Sağlayan Başlıca Fakihler”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/16 (2021), 780-802. https://doi.org/10.17050/kaüifd.T.2021-16-934756
Ekveʿ, İsmâil b. Ali. ez-Zeydiyye neşʾetühâ ve muʿteḳadâtühâ. Sanʿa: Mektebetü’l-Cîli’l-Cedîd, 4. Basım, 1432/2012.
Gündüz, Eren. İmam Zeyd b. Ali, el-Mecmûʿu’l-Fıkhî Adlı Eseri ve İslâm Hukuk Düşüncesin-deki Yeri. Bursa: [Bursa] Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Gündüz, Eren. Zeyd bin Ali, Hayatı, Eserleri ve İslâm Hukuk Düşüncesindeki Yeri. İstanbul: Düşünce Kitabevi, 2008.
Gündüz, Eren. “Zeydî Fukahânın Tasnifi: Bülûġu’l-ereb ve künûzü’ẕ-ẕeheb fî-maʿrifeti’l-meẕheb Adlı Eser Çerçevesinde Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergi-si 25/3 (Aralık 2021), 1485-1505. https://doi.org/10.18505/cuid.989328
Hâdî-İlelhak, Yahyâ b. Hüseyin. Kitâbu’l-Aḥkâm fi’l-ḥelâl ve’l-ḥarâm. 2 Cilt. Yemen: Mek-tebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1424/2003.
Hâdî-İlelhak, Yahyâ b. Hüseyin. Kitâbu’l-Munteḫâb. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1993.
Halebî, İbrâhim b. Muhammed b. İbrâhim. Mülteḳa’l-ebḥur. Dimeşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2005.
Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l-ebhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/549-552. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Haykel, Bernard - Zysow, Aron. “What Makes a Mad̠hab a Mad̠hab: Zaydī Debates on the Structure of Legal Authority”. Arabica 59 (2012), 332-371. https://doi.org/DOI: 10.1163/157005812X629284
Hudarî, Muhammed. İslâm Hukuku Tarihi. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1974.
İbn Âbidîn. Hanefîlerde Mezhep Usûlü (Şerhu Ukûdi resmi’l-müftî). çev. Şenol Saylan. İs-tanbul: Klasik Yayınları, 2020.
İbn Miftâh, Abdullah. Şerḥu’l-Ezhâr. 10 Cilt. Saʿde: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1435/2014.
İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Muḳaddimetü Kitâbi’l-Baḥri’z-zeḫḫâr. Beyrût: Dârü’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1409/1988.
İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Baḥru’z-zeḫḫâr. 5 Cilt. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1409/1988.
İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. el-Münye ve’l-emel fî şerḥi’l-Milel ve’n-niḥal. Tebriz: yy., 1959.
İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbu’l-Ezhâr. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1414/1993.
İzzân, Muhammed Yahyâ Sâlim. “Muḳaddimetü’t-taḥḳīḳ”. Şerḥu’t-Tecrîd fî-fıḳhi’z-Zeydiyye. mlf. Ahmed b. Hüseyin el-Müeyyed-Billâh. 1/11-41. Sanʿa: Merkezü’t-Turâs ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 1427/2006.
İzzî, Abdullah b. Hammûd. “Muḳaddimetü’t-taḥḳīḳ”. el-Mecmûʿu’l-ḥadîs̱î ve’l-fıḳhî. mlf. Zeyd b. Ali. 5-61. Sanʿa: Mektebetü’l-İmam Zeyd b. Ali, 1422/2002.
Karaman, Hayreddin. İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
Kaya, Eyyüp Said. Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
Kaya, Eyyüp Said. “Mezhep İlmi: Kafiyeci’nin Fıkıh İçin Yeni Bir Alt-Disiplin Teklifi”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (2021), 1-44.
Kaya, Eyyüp Said. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/61-62. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2006.
Köse, Saffet. “el-Mecmûʿ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/264-265. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Köse, Saffet. “Fıkıh Literatürünün Tartışmalı İki Eseri: el-Mecmûʿu’l-Kebîr ve el-Mehâric fi’l-Hiyel”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 3 (2004), 289-311.
Köse, Saffet. “İslâm Hukuk Ekolleri ve İhtilaf Sebepleri”. İslam Hukuku El Kitabı. ed. Talip Türcan. 75-113. Ankara: Grafiker Yayınları, 7. Basım, 2018.
Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 13. Basım, 2019.
Mahallî, Hamîdüşşehîd b. Ahmed b. Muhammed. el-Ḥadâʾiḳü’l-verdiyye fî-menâḳibi eʾimmeti’z-Zeydiyye. Sanʿa: Mektebetü Merkezi Bedr, 1423/2002.
Mahatvarî, Murtazâ b. Zeyd. ez-Zeydiyye. Sanʿa: Mektebetü Bedr, 1436/2014.
Mansûr-Billâh, Abdullah b. Hamza. “er-Risâletü’n-nâfʿia bi’l-edilleti’l-vâḳiʿa”. Mecmûʿu resâʾili’l-İmâmi’l-Manṣûr-billâh ʿAbdillah b. Ḥamza. thk. Abdüsselâm b. Abbâs el-Vecîh. Sanʿa: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1422/2002.
Mansûr-Billâh, Abdullah b. Hamza. eş-Şâfî. 4 Cilt. Saʿde: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 1429/2008.
Mansûr-Billâh, Kāsım b. Muhammed. “el-Cevâbu’l-muḫtâr”. Mecmûʿu kütübi ve resâʾili’l-İmâmi'l-Manṣûr-billâh el-Kāsım b. Muhammed el-ḳısmu’l-evvel. thk. Muham-med Kāsım Muhammed el-Mütevekkil. Sanʿa: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1424/2003.
Mansûr-Billâh, Kāsım b. Muhammed. el-İrşâd ilâ sebîli’r-reşâd. Sanʿa: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1417/1996.
Müeyyed-Billâh, Ahmed b. Hüseyin. et-Tecrîd. Sanʿa: Mektebetü’l-İmam Zeyd b. Ali, 1422/2002.
Müeyyed-Billâh, Ahmed b. Hüseyin. Şerḥu’t-Tecrîd fî fıḳhi’z-Zeydiyye. 6 Cilt. Sanʿa: Mer-kezü’t-Turâs ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 1427/2006.
Müeyyed-Billâh, Yahyâ b. Hamza. el-İntiṣâr ʿalâ ʿulemâʾi’l-emṣâr. Sanʿa: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1425/2004.
Nahvî, Hasan b. Muhammed. et-Teẕkiretü’l-fâḫire fî fıḳhi’l-ʿitreti’ṭ-ṭâhire. Sanʿa: Merkezü’t-Türâs ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 1427/2006.
Nâtık-Bilhak, Ebû Tâlib Yahyâ b. Hüseyin. el-İfâde fî târîḫi eʾimmeti’s-sâde. Saʿde: Mekte-betü Ehli’l-Beyt, 1435/2014.
Öz, Mustafa. “İbnü’l-Murtazâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/141-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Öz, Mustafa. “Müeyyed-Billâh, Yahyâ b. Hamza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 31/483-484. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Özaydın, Abdulkerim. “Mansûr-Billâh, Abdullah b. Hamza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/13-14. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Sanʿânî, Ali b. İsmâil b. Abdullah el-Müeyyed. Kitâbu Raʾbi’ṣ-ṣadʿ Emâlî’l-İmâm Aḥmed b. ʿÎsâ b. Zeyd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1410/1990.
Seyyâgī, Şerefüddîn Hüseyin b. Ahmed. er-Ravżu’n-nażîr şerḥu Mecmûʿi’l-fıḳhi’l-kebîr. Sanʿa: Mektebetü’l-Yemeni’l-Kübrâ, 2. Basım, ts.
Süreyhî, Abdullâh b. Yahyâ. “Muḳaddimetü’l-muḥaḳḳiḳ”. el-Cevheretü’l-ḫâliṣa ʿani’ş-şevâʾibi fî’l-ʿakāʾidi’l-menkûmeti ʿalâ cemîʿi’l-meẕâhib. mlf. Şemsüddîn Abdüssamed b. Abdullah el-Alevî ed-Dâmegānî. 5-18. Bağdât: Menşûrâtü’l-Cemel (al-Kamel), 1429/2008.
Şehârî, Ali b. Abdullah. Bülûġu’l-ereb ve künûzü’ẕ-ẕeheb fî-maʿrifeti’l-meẕheb. Amman: Dâru’l-İmâm Zeyd b. Ali, 1423/2002.
Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedru’t-ṭâliʿ. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1427/2006.
Şevkânî, Muhammed b. Ali. es-Seylü’l-cerrâru’l-mütedeffiḳu ʿalâ ḥadâʾiḳi’l-Ezhâr. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2004.
Temel, Nihat. Ṭabaḳâtü’l-fuḳahâ biʿtibâri merâtibihimu’l-ʿilmiyye fi’l-meẕâhibi’l-erbaʿa. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Uğur, Seyit Mehmet. Hanefîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Aʿlâmü’l-müʾellifîne’z-Zeydiyye. Amman: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1999.
Vezîr, Zeyd b. Ali. “Taḳdîmü Reʾîsi Merkezi’t-Türâs̱”. et-Teẕkiretü’l-fâḫire fî fıḳhi’l-ʿitreti’ṭ-ṭâhire. mlf. Hasan b. Muhammed en-Nahvî. 5-10. Sanʿa: Merkezü’t-Türâs ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 1427/2006.
Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: İFAV Yayınları, 8. Basım, 2014.
Yücel, Fatih. Zeydî Usulcülerin Kaynak Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
Yücel, Fatih. “Zeydiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/331-338. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Zeyd b. Ali. el-Mecmûʿu’l-ḥadîs̱î ve’l-fıḳhî. Sanʿa: Mektebetü’l-İmam Zeyd b. Ali, 1422/2002.