Sûfîler ve Kur’ân Okuyucuları: Sünnî Tasavvuf Geleneğinde Kurrâ Eleştirileri

Bu makalede tasavvufun erken döneminde sûfîlerin kurrâya yönelik eleştirileri ele alın-maktadır. Makalenin amacı, bu eleştirilerin tasavvufun teşekkül sürecinin dinamikleri bakımından nasıl anlaşılabileceğini saptamaktır. Bu minvalde kurrâ kavramının geçirdiği anlam dönüşümleri irdelenmekte ve sûfîlerin muhatap aldığı kurrâ zümresi belirginleşti-rilmektedir. Sûfîlerin kurrâ eleştirileri, hicrî ilk asırdan başlayarak beşinci asrın sonlarına kadar telif edilen tasavvuf literatürü kapsamında, kronolojik ve teorik bir sistematik dâhi-linde incelenmektedir. Bu çerçevede sûfîlerin hicrî ikinci asırdan önce, âlimler ve zâhidler tarafından kurrâya yöneltilen eleştirileri miras alarak, hem Kur’ân okuyucuları anlamın-daki kurrâya hem de âbid ve zâhid anlamındaki kurrâya tenkitler yönelttikleri tespit edil-mektedir. Makalede sûfîlerin başlarda belirli kāriʾ tiplerinde gözledikleri ahlâkî ve meslekî yetersizlik ya da bozulmaları eleştirseler bile, tasavvufun bir dinî ilim karakteri kazanması sürecinde bu eleştirilere Kur’ân ve semâʿ ilişkisi açısından da baktıkları ortaya konulmak-tadır. Bu bakımdan sûfîlerin kurrâ eleştirilerinin, tasavvufun diğer dinî ilimler ile ilişkisini anlamada kilit bir role sahip olduğu iddia edilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Sûfî, Kurrâ, Kârî, Kur’ân Okuyucuları

Sufis and Qur’an Reciters: Criticism of Qurrā’ in the Tradition of Sunni Sufism

In this article, the criticisms directed to qurrā’ (Qur’an reciters) by Sufis in the early period of Sufism are discussed. The aim of the article is to determine how these criticisms can be understood with regard to the dynamics of the formative period of Sufism. In this respect primarily the theoretical background on which the critical discourses of Sufis depended will be examined. Then it is scrutinized how the meaning of the term qurrā’ transformed through this period and it is discussed which group of people Sufis imply by their criticism of qurrā’. The criticism of qurrā’ by Sufis is examined in a theoretical and chronological method within the scope of Sufi literature which was produced starting with the first century to the end of the fifth century AH. Within this frame, it is found out that Sufis adopted the criticisms directed to qurrā’ by scholars and zuhhād before the second century AH and directed their criticism towards both the qurrā’ referring to Qur’an reciters and also the qurrā’ referring to pious devotees (ʿubbād) and renunciants (zuhhād). This article shows that even though Sufis at first criticized the moral and professional inefficacy or degenerations that they observed in certain types of qāri’ (reciters), during the period in which Sufism was formulated as a religious science they approached these criticisms with regard to their relation with Qur’an and samāʿ. For this reason, it is claimed that the criticism of qurrā’ by Sufis plays a key role in understanding the relationship of Sufism with other religious sciences.

Keywords:

Sufism, Sufi, Qurrā’, Qāri’, Qur’an Reciters,

PDF

___

Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed. Aḫlâḳu ehli’l-Ḳurʾân. nşr. Muhammed Amr b. Abdüllatîf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir vd.. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1416/1995.
Al-Faruque, Muhammad. “The Revolt of Abd al-Rahman Ibn al-Ashʿaht: Its Nature and Causes”. Islamic Studies 27/3 (1986), 289-304.
Andrae, Tor. In The Garden of Myrtles: Studies in Early Islamic Mysticism. Albany: State University of New York, 1987.
Arûsî, Mustafa. Netâʾicü’l-efkâri’l-ḳudsiyye fî beyâni meʿânî şerḥi’r-Risâleti’l-Ḳuşeyriyye. nşr. Abdülvâris Muhammed Ali. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
Attâr, Ferîdüddîn. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayı-nevi, 2007.
Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb. İḳtiżâʾü’l-ʿilmi’l-ʿamel. nşr. Muhammed Nâsiruddîn Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Maʿârif, 1422/2002.
Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl. Ḫalḳu efʿâli’l-ʿibâd. nşr. Abdurrahmân Umeyre. Cidde: Dâru Ukkâz, ts.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârūn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1998.
Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvurun İlim Olma Mücadelesi”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/4 (2016), 1-29.
Ebû Nuʿaym el-İsfahânî. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-aṣfiyâʾ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1988.
Edebü’l-mülûk fî beyâni haḳâʾiḳi’t-taṣavvuf = Âdâb al-mülūk. nşr. Bernd Radtke. Stutt-gart: Franz Steiner Verlag, 1991.
Hakîm, Suʿâd. Tâcü’l-ʿârifîn el-Cüneyd el-Baġdâdî: el-Aʿmâlü’l-kâmile. Kahire: Dâru’ş-Şurūk, 2005.
Halîfe b. Hayyât. Târîḫu Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. nşr. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Riyad: Dâru Tay-be, 1405/1985.
Hargûşî, Ebû Saʿd Abdülmelik. Tehẕîbü’l-esrâr. nşr. Seyyid Muhammed Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
Hawting, Gerald R.. “Review: Sayed Redwan: Die Revolte des Ibn al-Aš’aṯ und die Koranleser: ein Beitrag zur Religions- und Sozial-geschichte der frühen Umay-yadenzeit. (Islamkundliche Untersuchungen, Bd. 45.) [v], 453 pp. Freiburg im Breisgau: Klaus Schwarz Verlag, 1977”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 41/3 (1978), 592.
Hennâd b. Serî, Ebü’s-Serîʿ Zeynelâbidîn el-Kûfî. Kitâbü’z-Zühd. nşr. Abdurrahmân b. Abdülcebbâr el-Feryevâî. 2 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Hulefâ, 1406/1985.
Hinds, Martin. “Kūfan Political Alignments and Their Background in the Mid-Seventh Century A.D.”. International Journal of Middle East Studies 2/4 (1971), 346-367.
Hodgson, Marshall G. S.. İslam’ın Serüveni. çev. Berkay Ersöz. 3 Cilt. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman el-Cüllâbî. Keşfü’l-maḥcūb. çev. İsʿâd Abdülhâdî Kandîl. Kahire: Şuūnü’l-İslâmiyye, 1394/1974.
Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman el-Cüllâbî. Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn. Muḳaddimetü İbn Ḫaldūn. thk. Ali Abdülvâhid Vâfî. Kahire: Dâru’ş-Şaʿb, ts.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstan-bul: Dergâh Yayınları, 2016.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Maʿârif. nşr. Servet Ukkâşe. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 1992.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, ts.
İbn Mübârek, Abdullah. Kitâbü’z-Zühd. nşr. Habîburrahmân el-Aʿzamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. nşr. Mahmūd Fâhūrî - Muham-med Revvâs Kalʿacî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿârif, 1405/1985.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. Telbîsü İblîs. nşr. Zeyd b. Muhammed b. Hâdî el-Medhalî. Kahire: Dâru’l-Minhâc, 2015.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. Âdâbü’l-Ḥasan el-Baṣrî: Zühdühū ve mevâʿiẓuhū. nşr. Süleyman el-Harş. Beyrut: Dâru’s-Sıddîk, 1426/2005.
İzmirli, Betül. “Erken Dönem Tasavvufunda Mütezehhid Tipler”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19 (2019/3), 213-232.
Juynboll, G. H. A.. “The Qurrāʾ in Early Islamic History”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 26/2-3 (1973), 113-129.
Juynboll, G. H. A.. “The Qurʾān Reciter on the Battlefield and Concomitant Issues”. Zeitschrift der Deuthschen Morganlandischen Gesellschaft 125/1 (1975), 11-27.
Karamustafa, Ahmet T.. Tasavvufun Oluşumu. çev. Nagihan Doğan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
Kelâbâzî, Ebû Bekr. Baḥrü’l-fevâʾid (Meʿâni’l-aḫbâr). nşr. Vecîh Kemâleddin Zekî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1429/2007.
Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Ḳuşeyriyye. nşr. Abdül-halîm Mahmūd - Mahmūd b. Şerîf. Kahire: Metâbiʿu Müessesetu’d-Dâru’ş-Şaʿb, 1409/1989. Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Hevâzin. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
Massignon, M. Louis. Essay on the Origins of the Technical Language of Islamic Mysti-cism. çev. Benjamin Clark. Indiana: University of Notre Dame Press, 1997.
Mekkî, Ebû Tâlib. Ḳūtü’l-ḳulūb fî muʿâmeleti’l-maḥbūb ve vaṣfi ṭarîḳi’l-mürîd ilâ maḳāmi’t-tevḥîd. nşr. Mahmūd İbrâhim Muhammed er-Rıdvânî. 3 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1422/2001.
Mekkî, Ebû Tâlib. Kalplerin Azığı. çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. 4 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2003-2004.
Melchert, Christopher. Before Sufism: Early Islamic renunciant piety. Berlin: Walter De Gruyter, 2020.
Melchert, Christopher. “Reciters of the Qurʾān”. Encyclopaedia of the Qurʾān. ed. Jane Dammen McAuliffe. 4/386-392. Leiden: Brill, 2001.
Muhâsibî, Hâris. el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân Aklın Mahiyeti ve Kur’ân’ın Anlaşılması. çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2006.
Muhâsibî, Hâris. Âdâbü’n-nüfûs. nşr. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1411/1991.
Muhâsibî, Hâris. el-Mekâsib. thk. Saʿd Kerîm el-Fakî. İskenderiye: Dâiretü İbn Haldûn, ts.
Mukaddesî, Ebû Abdullah Şemsüddîn. Aḥsenü’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm. nşr. Mu-hammed Emîn ez-Zinnâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdurraūf. et-Ṭabaḳātu’s-ṣūfiyye. nşr. Muhammed Edîb el-Câdir. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 2012.
Öz, Mustafa. “Kurrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/445-446. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Salamah-Qudsi, Arin Shawkat. Sufism and Early Islamic Piety: Personal and Communal Dynamics. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
Sayed, Redwan. Die Revolte des Ibn al-Ašʿaṯ und die Koranleser: ein Beitrag zur Religions- und Sozial-geschichte der frühen Umayyadenzeit. Freiburg im Breisgau: Klaus Schwarz Verlag, 1977.
Serrâc, Ebû Nasr et-Tûsî. el-Lümaʿ. nşr. Muhammed Edîb el-Câdir. Amman: Dâru’l-Feth, 1437/2016. Serrâc, Ebû Nasr et-Tûsî. İslâm Tasavvufu. çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
Shaban, Muhammad A.. Islamic History: A New Interpretation (A.D. 600 to 750). 2 Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1971.
Sircanî, Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hasan el-Kirmânî. Sufism, Black and White: A Critical Edition of Kitāb al-Bayāḍ wa-l-Sawād by Abū l-Ḥasan al-Sīrjānī (d. ca.470/1077). ed. Bilal Orfali - Nada Saab. Leiden: Brill, 2012.
Sülemî, Ebû Abdurrahmân. Târîḫu’ṣ-ṣūfiyye. nşr. Muhammed Edîb el-Câdir. Dımaşk: Dâru Nînevâ, 1436/2015.
Sülemî, Ebû Abdurrahmân. Tabakâtu’s-sûfiyye: İlk Zâhid ve Sûfîler. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2018.
Şaʿrânî, Abdülvehhâb. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. nşr. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih - Tevfîk Ali Vehbe. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1426/2005.
Tan, Muhammet Nedim. Abdullah Ensârî Herevî’nin Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Sad Meydân’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
Tirmizî, Hakîm. Nevâdirü’l-uṣûl fî maʿrifeti eḥâdîs̱i’r-Rasûl. nşr. Tevfîk Mahmûd Tekle. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 1432/2011.
Tirmizî, Hakîm. el-Ems̱âl mine’l-Kitâb ve’s-Sünne. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Kahi-re: Dâru’n-Nehdâti Mısr, 1395/1975.
Tüsterî, Sehl b. Abdullah. Tefsîru’t-Tüsterî. nşr. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Bey-rut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2002.
Yıldız, Harun. “Hâricîlerin Doğuşunda Kurrâ’nın Rolü”. EKEV Akademi Dergisi - Sos-yal Bilimler – 8/18 (2004), 263-282.
Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Century of the Hijra. çev. John O’Kane - Gwendolin Goldbloom. 4 Cilt. Leiden: Brill, 2017-2019.