Son Dönem Mutezilesi ve Determinizm: Filozofların Tuzağı

İnsan fiilleri konusunda determinist Eşarî görüşün mutlak hakimiyetini ortaya koyan Fahreddîn er-Râzî, bu konudaki görüşünü Mutezilî âlim Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin “her fiil meydana gelmek için mutlaka bir motive ihtiyaç duyar” iddiası üzerine bina etmiştir. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin fiil ile motiv arasında zorunlu bir bağ gören bu düşüncesinin kaçınılmaz bir biçimde çift katmanlı bir determinizme yol açtığı ileri sürülmüştür: Fiilin motivle belirlenmesi ve fiilin onun motivinin yaratıcısı olan Allah tarafından belirlenmesi. Ancak bu determinizm iddiasının bütün Mutezile, özellikle de fiil ve motiv arasında zorunlu bir ilişki görmeyen Kâdî Abdülcebbâr açısından geçerli olduğunu söylemek zordur. Mamâfih bu, fiil ile motiv arasında zorunlu bir bağ gören Ebü’l-Hüseyin el-Basrî ve ekolü için doğru olabilir. Ancak yine de onların felsefecilerden etkilenen Râzî gibi mutlak bir determinizme düştükleri söylenemez.

Anahtar Kelimeler:

İnsan Fiilleri, Motiv (Dâî), Determinizm, Mutezile, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Kâdî Abdülcebbâr, Fahreddîn er-Râzî, İbnü’l-Melâhimî

The Late Mu‘tazila and Determinism: the Philosophers’ Trap

Fakhr al-Dīn al-Rāzī, who states the definitive authority of deterministic Ash‘arite view on the matter of human acts, based his opinion on this matter on the Mu‘tazilite scholar Abu’l-Husayn al-Basrī’s claim that “every act necessarily requires a motive to occur”. It has been suggested that this view of Abu’l-Husayn al-Basrī which propounds a necessary link between act and motive, inevitably leads to a double form of determinism: determination of the act by the motive and determination of the act by God, the creator of the motive. But it is hard to say that this claim of determinism is valid for the whole Mu‘tazilah, especially for Qādī ‘Abd al-Jabbār who hadn’t accepted a necessary relationship between act and motive. This could be true, however, for Abu’l-Husayn al-Basrī and his school who had propounded a necessary link between act and motive. Yet it cannot be said that they had fallen into such an absolute determinism as al-Rāzī who was influenced by philosophers.

Keywords:

Human Acts, motive (Da‘i), determinism, Mu‘tazila, Abu’l-Husayn al-Basrī, Qādī Abd al-Jabbār, Fakhr al-Din al-Razi, Ibn al-Malāhimī,

PDF

___

Fahreddîn er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Metâlibü’l-‘âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî. Nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
Frank, Richard MacDonough. “The Autonomy of the Human Agent in the Teaching of ‘Abd al-Jabbār”. Le Muséon: Revue d’Études Orientales 95/1-2 (1982): 323-355.
Gimaret, Daniel. “Abu’l-Hosayn Basrī”. Encyclopaedia Iranica. 1/3: 322-324. 1983.
Gimaret, Daniel. “La Notion d’‘impulsion irrésistible’ (ilǧā) dans l’éthique mu‘tazilite”. Journal Asiatique. 259 (1971): 25-62.
Gimaret, Daniel. Théories de l’acte humain en Théologie musulmane. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin, 1980.
İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyn b. Abdillah b. Ali. et-Ta‘lîkât. Nşr. ‘Abdurrahmân Bedevî. Kahire, 1973.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. el-Fâik fî usûli’d-dîn, Mektebetü’l-câmii’l-kebîr, İlmü’l-kelâm, 189.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. el-Mu‘temed fî usûli’d-dîn. Nşr. Martin McDermott – Wilferd Madelung. London: Al-Hoda, 1991.
Kâdî ‘Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, 11: et-Teklîf. Nşr. Muhammed A. en-Neccâr – Abdülhalim en-Neccâr. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Telîf ve’t-Terceme, 1965.
Mânkdîm Şeşdîv, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebî Hâşim. Ta‘lîk alâ Şerhi’l-Usûli’l-hamse. Şerhu’l-Usûli’l-hamse başlığıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. ‘Abdülkerîm Osmân, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1965.