İsmâilîlik’te Nefsânî Diriliş ve Tenasüh İnancı

Neoplatonik felsefenin ve İslam filozoflarının da etkisiyle İsmâilîler, Müslüman çoğunluktan farklı olarak ölümden sonra bedenin toprağa karışacağı, nefsin ise olgunlaşarak aslî mekânı olan ulvî aleme döneceği konusunda ittifak etmişlerdir. Bu anlayışa göre nefsin tekâmül süreci, maddeden uzaklaşma ve dolayısıyla da en mukaddes olana (Külli Akıl) yaklaşma ile paralel olarak gerçekleşmektedir. Bu nedenle kurtuluş, nefsleri dünyevi ve uhrevi mutluluğa erdirecek batınî bilgiyi uhdelerinde bulunduran nâtıkları ve imamları tanıyıp, onlara tabi olmaya bağlanmıştır. Zira insanın kendi devrindeki imamı tanıması onun ulvî alemle kuracağı bağı ifade etmektedir. Bu bağlamda ceza ya da cehennem de imamlardan öğrenilen bu batıni bilgiyi reddetme yahut görmezden gelmenin bir sonucu-dur. Bu sebeple, Külli Akıl’dan taşan batınî bilgiden uzak kalan ruhlar, gerek dünyada gerekse Büyük Kıyamet’ten sonra mânevî alemde, gerçek ilmi zevki tadamamanın acısını yaşayacaklardır. Bunlara Allah’a ve peygambere inanan zahir ehli de dahildir. Bu cezanın yeri, keyfiyeti ve ebedi olup olmadığı meseleleri ise muğlaktır. İsmâilîler’in tenasüh inancına sahip bir fırka olarak görülmelerine neden olan etmenlerin başında, Gazzâlî, İbn Haldûn ve Bîrûnî gibi kendilerine muhalif olan Müslüman yazarların bu yöndeki ifadeleri olduğunu söylemek mümkündür. Binaenaleyh makalede, İsmâilî öğretinin mimarları sayılabilecek Sicistânî, Hamîdüddîn el-Kirmânî, Nâsır-ı Hüsrev ve Nasîrüddîn et-Tûsî’nin bu konulardaki fikirleri ele alınmış; iddia edildiği gibi bir tenasüh inancına sahip olup ol-madıkları sorgulanmıştır. Söz konusu isimlerin eserlerinde, tenasüh inancını kabul etme-diklerine dair açık ifadeler bulunmakla birlikte, yeniden dirilmenin (baʿs̱) Kıyamet’ten sonra değil de bu dünyada gerçekleşmesi, dünyanın bir tür cehenneme benzetilmesi ve saf olmayan ruhların nihaî sonları hakkındaki belirsizlik tenasühün reddiyle ilgili ifadelerini tartışmalı kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

İsmâilîlik, tenasüh (reenkarnasyon), cennet, cehennem, ba’s (diriliş), kıyamet, nefsin kurtuluşu

The Spiritual Resurrection and Transmigration (Tanāsukh) in Classical Ismaʿili Thought

Abstract: With the influence of Neoplatonic philosophy and Islamic philosophers, Ismaʿilis, unlike the Muslim majority, agreed on the view that after death the body will merge with the soil, whereas the nafs (psyche), in its matured state, will return to the sublime realm (al-ʿālam al-rūḥānī), which is its original place. According to this understanding, the process of spiritual growth of the nafs takes place in parallel with moving away from matter and thus getting closer to the most sacred one (the Universal Intellect). For this reason, salvation is seen as depending on recognizing and following preachers and imams who bear the responsibility to carry and transmit the esoteric knowledge that will bring souls to worldly and otherworldly happiness; for recognizing the imam represents the bond that the person will establish with the divine realm. In this context, punishment or hell is the result of denying or ignoring this esoteric knowledge learned from the imams. For this reason, souls who stay away from the esoteric knowledge overflowing from the Universal Intellect will experience the pain of not being able to taste the pleasure of true knowledge, both in this world and, after the Great Resurrection (al-Qıyāma al-Kubrā), in the spiritual realm. These include people who, while believing in Allah and the Prophet, focus on the obvious rather than hidden. Matters such as the place of this punishment, its nature, and whether it is eternal or not are ambiguous. It is possible to say that the leading factor causing the Ismaʿilis to be seen as a sect holding the reincarnation belief is the statements made by Muslim writers such as Abū Ḥāmid al-Ghazālī (d. 505/1111), Ibn Khaldūn (d. 808/1406) and al-Bīrūnī (d. 973/1048), who maintained views, conflicting with those of the Ismaʿilis. Therefore, in this article the ideas of Abū Yaʿqūb al-Sijistānī (d. after 361/971), Ḥamīd al-Dīn al-Kirmānī (d. after 411/1020), Nāsir-i Khusraw (d. after 465/1073) and Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī (d. 672/1274), who can be considered the architects of Ismaʿili teaching, are discussed and it is questioned whether they had the belief of reincarnation as claimed. Although there are clear statements in the works of these scholars expressing that they do not accept the reincarnation belief, the fact that the resurrection (baʿth) takes place in this world rather than after the Apocalypse, and the world itself is likened to a kind of hell along with the lack of certainty regarding the final end of impure souls all make their statements concerned with the denial of reincarnation extremely controversial.

Keywords:

Ismaʿilism, Transmigration (Tanāsukh), Heaven, Hell, Baʿth (Resurrection), Doomsday, Salvation of The Soul.,

PDF

___

Alexandrin, Elizabeth. “Paradise as the Abode of Pure Knowledge: Reconsidering al-Muʾayyad’s “Ismaʿili Neoplatonism”. Roads to Paradise: Eschatology and Concepts of the Hereafter in Islam. ed. Sebastian Günther - Todd Lawson. Leiden - Boston: Brill, [2017], 649-661.
Avcu, Ali. “İsmailiyye Ekolünün Mezhepler Tarihi Kaynakları”. Mezheplere Göre Klasik Kaynaklar ve Özellikleri. ed. Halil İbrahim Bulut. 163-192. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
Avcu, Ali. “Bâtınî Din Anlayışının Epistemik Temelleri”. Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yo-rumu. 19-44. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2018.
Avcu, Ali. “Tasavvuf Batınilik İlişkisi”. İslam Tasavvufunun Teşekkülüne Dair Araştır-malar. ed. Necmeddin Bardakçı. 189-194. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, 2017.
Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. Taḥḳīḳu mâ li’l-Hind min maḳūletin maḳbûletin fi’l-ʿaḳl ev merẕûle. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Meʿârifi’l-Osmâniyye, 1377/1985.
Bulğen, Mehmet. “İslâm Dini Açısından Tenâsüh ve Reenkarnasyon”. Marmara Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (5 Mart 2014), 63-92.
Caʿfer b. Mansûr el-Yemen. Kitâbü’l-Keşf. thk. Mustafa Gālib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1404/1984.
Corbin, Henry. Cyclical Time and Ismaʿili Gnosis (Islamic Texts and Contexts). London: Keganpual International [and] Islamic Publications, 1983.
De Smeth, Daniel. “Ismaʿili-Shiʿi Visions of Hell: From the “Spiritual” Torment of the Fâtimids to the Tayyibî Rock of Sijjîn”. Locating Hell in Islamic Traditions. ed. Christian Lange, 241-267. Leiden - Boston: Brill, 2016.
De Smeth, Daniel. “La transmigration des âmes. Une notion problématique dans l’ismaélisme d’époque fatimide”, dans: Orkhan Mir-Kasimov (éd.), Unity in Diver-sity. Mysticism, Messianism and the Construction of Religious Authority in Islam (Is-lamic History and Civilization. Studies and Texts 105). 77-110. Leiden - Boston: Brill, 2014. Eraslan, Yunus. “Ehl-i Sünnet Kelâmcılarının Eleştirileri Bağlamında İsmâilî-Bâtınî Düşüncede Melek İnancı”. Kader (Haziran 2020), 210-236.
Hâmidî, İbrâhim b. Hüseyin. Kenzü’l-veled. nşr. Mustafa Gālib. Beyrût: Dârü’l-Endelüs, 1979.
İbn Haldûn. Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
İmam Gazzâlî. Bâtnîliğin İçyüzü: Feḍâʾiḥu’l-Bâṭıniyye ve feżâʾilü’l-Müstaẓhiriyye. çev. Avni İlhan. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’s-Siyâsetü’l-medeniyye el‐muḳalleb bi‐mabâdiʾü‘l-mevcûdât. thk. Fevzî M. Naccâr. Beyrut: Dâru’l-Meşrik , 1993.
Karmatî, Abdân. Kitâbü Şecerati’l-Yaḳīn. thk. Arif Tamir. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîd, 1402/1982.
Kureşî, İdrîs İmâdüddin. Zehrü’l-meʿânî. thk. Mustafa Gālib. Beyrut: el-Müesesetü’l-Câmiʿiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1411/1991.
Kādı Nuʿman, Nuʿmân b. Hayyûn et-Temîmî el-Mağribî. Esâsü’t-teʾvîl. thk. Arif Ta-mer. Beyrut: Dâru’s-Sekāfe, 1960.
Kirmânî, Hamîdüddîn Ahmed b. Abdullah. Râḥatü’l-ʿaḳl. thk. Mustafa Gālib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 2. Baskı, 1983.
Kirmânî, Hamîdüddîn Ahmed b. Abdullah. Kitâbü’r-Riyâż. thk. Arif Tamir. Beyrut: Daru’s-Sekāfe, ts.
Kirmânî, Hamîdüddîn Ahmed b. Abdullah. el-Aḳvâlü’ẕ-ẕehebiyye. thk. Salah as-Sâvî. İran: Encümen-i Şâhinşâhî-yi Felsefe-i İran, 1397/1977.
Kirmânî, Hamîdüddîn Ahmed b. Abdullah. el-Meṣâbîḥ fî is̱bati’l-imâme. thk. Mustafa Gālib. Beyrut: Dârul-muntazar, 1416/1996.
Nâsır-ı Hüsrev, el-Kubâdiyânî el-Belhî. Câmiʿul-ḥikmeteyn. tsh. ve mukaddime: Hanry Corbin - Muhammed Muîn. Tahran: Kitaphâne-i Tahûrî, 2. Baskı, 1984.
Nâsır-ı Hüsrev, el-Kubâdiyânî el-Belhî. Ḫânü’l-iḫvân. tsh. Yahyâ al-Haşşâb. Kahire: el-Maʿhadü’l-İlmî el-Fransî. 1940.
Nâsır-ı Hüsrev, el-Kubâdiyânî el-Belhî. Zâdu’l-Mosâfir, tsh. ve thk., Seyyid Muham-med Imâdî Hairî. Tahran: Merkez-i Pajuhaş-î Mirâs-i Maktûb, 1383/2005.
Nâsır-ı Hüsrev, el-Kubâdiyânî el-Belhî.Vech-i Dîn., ed. Gulâm Rızâ Aʿvanî. Tahran: Encümen-i Şahinşâhî-yi Felsefe-i İran, 1398/1977.
Mahmoud, Ramy. “Ṣûretu’l-cenne ve’n-nâr fî’l-İʿtiḳādi’l-İsmâʿiliyye (İslam İnanç Sisteminde Cennet ve Cehennem Tasavvuru). Kilitbahir 17 (Eylül 2020), 204-222.
Mahmoud, Ramy. Fâtımîler Dönemi İsmâilî İnanç Sistemi. İstanbul: İstanbul Üniversite-si, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Pabani, Nadim. “The Qā’im and Qiyāma Doctrines in the Thought of Fāṭimid and Alamūt Ismāʿīlism: The Evolution of a Doctrine”. MSc Islamic and Middle Eas-tern Studies. University of Edinburgh: 16.08.2022.
Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân. Aʿlâmü’n-nübüvve. thk. Salâh es-Sâvî - Gulâm Rızâ Aʿvânî. Tahran: Encümen-i Şâhinşâhi-yi Felsefî, 1397/1977.
Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân. Kitâbü’l-Iṣlâḥ. thk. Hüseyin Minûçehr - Mehdi Muhakkık. Farsça’dan çev. Celâleddin Muctebâ. Tahran: Müessese-i Mutâlaʿât-i İslamî - Dânişgâh-i Tehran - Dânişgâh-i McGill, 1377.
Ebû Bekir er-Râzî, Muhammed b. Zekeriyya. al-Ḳavl fi’n-nefs ve’l-ʿâlem. thk. Paulus Kraus. Resâʾilü felsefiyye içerisinde, 1/281-290. Mısır: Câmiʿatü Fuâdü’l-Evvel - Külliyetü’l-Âdâb, 1939.
Sâ‘idrâzî Abdulalî. “Meʿad ez Didgâh-i İsmâʿiliyyân”. İsmâʿiliyye. Gurûh-i Mezâhib-i İslâmî. 189-248. Kum: Merkez-i Mutalaât-i ve Tahkîkât-i Edyân ve Mezâhib.
Sicistânî, Ebû Yaʿkūb İshak b. Ahmed. Kitâbü İs̱bâti’n-nübûʾât. thk. Arif Tamer. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 2. Baskı, 1982.
Sicistânî, Ebû Yaʿkūb İshak b. Ahmed. Keşfu’l-maḥcûb. Tahran: Encümen-i İranşinasî-yi Franse, 3. Baskı, 1367/1988.
Sicistânî, Ebû Yaʿkūb İshak b. Ahmed. Kitâbü’l-İftiḫâr. ed. Ismail K. Poonawala. Bey-rut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2000.
Sicistânî, Ebû Yaʿkūb İshak b. Ahmed. Kitâbü’l-Yenâbiʿ. thk. Mustafa Gālib. Beyrût: el-Mektebe et-Ticârî, 1965.
Sicistânî, Ebû Yaʿkūb İshak b. Ahmed. Kitâbü’l-Maḳālid’il-melekûtiyye. thk. İsmail Kurban Huseyin Poonawala. Tunus: Dâru’l-Garb’il-İslâmî, 1432/2011.
Şîrâzî, Müeyyed fi’d-Dîn Hibbetullah. Mecâlisü’l-Müʾeyyediyye. thk. Muhammed Ab-dülgaffâr. Kahire: Mektebetu’l-medbûlî, 1414/1994.
Tığlı, Asiye. “İsmâilîlik’te Varlığın Hudûdu ve Âdem’in Hübûtu”. Kader 19/2 (31 Aralık 2021), 785-812. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.993777.
Tığlı, Asiye. “Peygamberlik İnancına İsmâilî Yaklaşım”. Vahiy ve Peygamberlik. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 471-520. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2018.
Tûsî, Ebû Caʿfer Nasîruddin Muhammed b. Muhammed. Ravża-yı Teslîm (Taṣavvurât). thk. W. Ivanov. Âftâb: 1363/1985.
Walker, E. Paul. Early Philosophical Shiism: The Neoplatonism of Abû Ya‘qûb al-Sijistânî. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
Wilfred Madelung - Paul E. Walker. An Ismaʿili Heresiography: The “Bâb al-shaytan” from Abû Tammâm’s kitâb al-shajara. Leiden - Boston - Köln: Brill, 1998.
Wilferd Madelung. “Aspects of Ismaʿili Theology: The Prophetic Chain and the God Beyond Being” in Ismaʿili Contributions to Islamic Culture. ed. Seyyid Hüseyin Nasr. Tehran: Imperial Iranian, Academy of Philosophy, 1977.