II. Meşrutiyet Dönemi İlmiye Sınıfının Siyasi Mücadelesi

Bu araştırmada II. Meşrutiyet döneminde (1908-1918) ilmiye sınıfının siyasi konumu, düşüncesi ve faaliyetleri ele alınıp incelenmiştir. Söz konusu dönemle birlikte ilmiye sınıfı ve onun başı olan meşihat makamı siyasi sahada etkin bir rol oynamıştır. İlmiye mensupları meşrutiyetin ilan edilmesine yönelik hutbe ve vaazlar vererek çeşitli yayın organlarında yazılar kaleme almışlardır. Bu yeni rejimin İslam’da “meşveret, şura, istişare” gibi kavramlara karşılık geldiğini söyleyerek meşrutiyete şer’i bir anlam yüklemişler ve bu sistemi “meşrûtiyet-i meşrû‘a” olarak adlandırmışlardır. Ayrıca 31 Mart Vakası ve sonrasında Sultan II. Abdülhamid’in (1876-1909) tahttan indirilmesi gibi olaylarda da önemli bir rol oynamıştır. Bu yeni yönetim sistemiyle birlikte kurulan partilere başta şeyhülislâm olmak üzere birçok ilmiye mensubu katılmış veya destek vermiştir. Böylece din adamları aktif bir şekilde siyasi hayatın içinde yer almıştır. Bundan sonraki süreçte doğrudan padişah tarafından atanan şeyhülislâmın, meclis üstünde bir konumda görülmesi üzerine şeyhülislâmın siyasi etkinliği meclis ve hükümet tarafından azaltılmak istenmiş ve hazineden ilmiyeye ayrılan bütçe düşürülmüştür. Bu durum ilmiye ricalinin hükümete karşı bir siyasi mücadeleye girişmesine neden olmuştur. Nihayetinde meşrutiyetin ilan edilmesi için yoğun mesai harcayan ilmiye mensupları bu yeni sistemde umduklarını bulamamıştır.

Anahtar Kelimeler:

İslam Tarihi, Osmanlı Devleti, Siyaset, Meşrutiyet, İlmiye, Fetva.

The Political Struggle Of The ʿIlmiyya In The Second Constitutional Period

In this research, the political position, thoughts and activities of Ottoman scholars during the Constitutional Monarchy were discussed and examined. After this period, the ʿilmiyya and the mashīhat authority played an active role in many events. The members of the ʿilmiyya gave sermons to support the declaration of constitutionalism and wrote articles in various publications. Saying that this new regime corresponds the concepts such as council and consultation in Islām , they attributed a legal meaning to constitutionalism and called this system “Mashrūtiyat-i mashrû‘a”. Members of the ʿilmiyya played an important role in the events such as the 31 March Incident and the abdication of the Sultan II. Abdülhamid (1876-1909). Many members of the ʿilmiyya, especially sheikh al-Islām, joined or supported the parties established with this new administrative system. Thus, scholars took an active part the political life. In the next period, when the sheik al-Islām , who was directly appointed by the sultan was seen in position above the parliament, the political activity of the sheik al-Islām was sought to be reduced by the parliament and the government, and the budget allocated to the scholar from the treasury was the reduced. This situation caused the scholar to engage in a political struggle againts the government. As a result, the members of ’ilmiya, who worked hard for the declaration of constitutionalism, could not find what they expected in this new system.

Keywords:

Islamic History, Ottoman State, Politics, Constitutionalism, the ʿIlmiyya, Fatwā.,

PDF

___

Ahmed Şiranî. “Bir Müdafaa”. Beyânü’l-Hak 6/139 (1329), 2498-99.
Ahmed Şiranî. “Şeyhülislâmların Vezâif-i Cümlesinden”. Beyânü’l-Hak 6/142 (1330), 2541-2542.
Altunsu, Abdülkadir. Osmanlı Şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
Arı, M. Salih. “Osmanlılar’da Şeyhülislamlık Müessesesi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1994), 170-178.
“Asker Evlatlarımıza Hitabımız”. Beyânü’l-Hak 2/29 (1327), 668-673.
Aslaner, Serhat. İlmiye Sınıfının II. Meşrutiyeti Algılayışı (Konya Örneği). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). HR. SFR. 04. 835/34.
Beyânü’l-Hak 1/14 (1326), 298.
Boyacıoğlu, Ramazan. “Beyânü’l-Hak’ta Ulema, Siyaset ve Medrese”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1998), 51-92.
Cemal Paşa. Hatıralar. çev. Alpay Kabacalı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 10. Basım, 2019.
Cemâleddin Efendi. Siyasî Hâtıralarım (1908-1913). çev. Ziyâeddin Engin. İstanbul: Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser, 1978.
“Cihâd-ı Ekber Fetevâ-yı Şerifesi”. Cerîde-i İlmiyye 1/7 (1333), 437-439.
Çetinkaya, Bayram Ali. “Musa Kazım Efendi’nin Dinî, Siyasî ve Felsefî Düşüncesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2007), 75-141.
Derviş Vahdetî. “İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti”. Volkân 95 (1327), 1-3.
Derviş Vahdetî. “Meclis-i Mebûsan Riyâset-i Aliyyesine”. Volkân 55 (1327), 1.
Derviş Vahdetî. “Şeyhülislâm Hazretlerine”. Volkân 50 (1327), 1.
Döğer, Yakup. Modernleşme ve Ulema Elmalılı Hamdi Yazır. Kocaeli: Tashih Yayınları, 2019.
Eraslan, Sadık. Meşihat-i İslamiyye ve Ceride-i İlmiyye. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
Gemici, Nurettin. “İbnülemin Mahmud Kemal’in Beyanü’l-Hakk’taki Yazıları ve Sadık Bir Muhalif”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi. haz. Fahrettin Gün vd. 352-375. Ankara: TBMM Milli Saraylar, 2017.
Gökalp, Ziya. “Diyanet ve Kaza”. İslâm Mecmuası 3/35 (1331), 756-760.
Gökalp, Ziya. Yeni Mecmua Yazıları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 10. Basım, 2018.
Gültekin, Hüseyin. İkinci Meşrutiyet Sonrası Osmanlı Ulemasının Batılılaşma Karşısındaki Yaklaşımı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Güneş, Osman. Şeyhülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi’nin Hayatı, Fetvaları ve Dönemin Siyasi Olayları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Gürer, Ahmet Şamil. Gelenekle Modernite Arasında Bir Meşrutiyet Şeyhülislamı: Musa Kazım Efendi (1861-1920). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Doktora Tezi, 2003.
Halim Sabit. “Velâyet-i Diniyye”. İslâm Mecmuası 3/28 (1331), 644-647.
Hanioğlu, M. Şükrü. “Meşrutiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/388-93. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
İpşirli, Mehmet. “Sultan II. Abdülhamid’i Tahta Çıkaran ve Tahttan İndiren Fetvalar”. Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi. ed. Coşkun Yılmaz. 39-48. İstanbul: Sultan-beyli Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
İskilipli Mehmet Atıf. “Medeniyet-i Şer’iye, Terakkiyat-ı Dîniye”. Beyânü’l-Hak 6/155 (1330), 2748-2750.
Kara, İsmail. İslâmcılara Göre Meşrutiyet İdaresi 1908-1914. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
Küçük Hamdi. “Vaaz”. Beyânü’l-Hak 1/2 (1326), 6-8.
Küçük Hamdi. “Makale-i Mühimme”. Beyânü’l-Hak 1/18 (1327), 399-403.
Küçük Hamdi. “İslâmiyet ve Hilafet ve Meşîhat-ı İslâmiye”. Beyânü’l-Hak 1/22 (1327), 511-514.
Küçük Hamdi. “31 Mart Vakasına Dair Meclis-i Mebusan’da”. Beyânü’l-Hak 2/34 (1327), 788-791.
Manastırlı İsmail Hakkı. “Mevâiz”. Sırât-ı Müstakîm 1/6 (1326), 94-96.
Manastırlı İsmail Hakkı. “Mevâiz”. Sırât-ı Müstakîm 1/1 (1326), 7-13.
Manastırlı İsmail Hakkı. “Usûl-ü Meşrutiyet Aleyhinde Husemâ-yı Milletin İtirâzâtına Müdâfa-i Muhikka”. Sırât-ı Müstakîm 1/20 (1326).
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. Dönem: 1, Cilt 1, İçtima: 2, Birleşim: 10 (1325).
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. Dönem: 1, Cilt 1, İçtima: 1, Birleşim: 25 (1324).
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. Dönem: 1, Cilt 1, İçtima: 1, Birleşim: 26 (1324).
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. Dönem: 1, Cilt 3, İçtima: 1, Birleşim: 65 (1325).
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. Dönem: 1, Cilt 5 İçtima: 2 Birleşim: 104 (1326).
Mehmet Fatin. “Cemiyetimiz”. Beyânü’l-Hak 1/1 (1326), 10-11.
Musa Kazım Efendi. İslâm’da Usûl-i Meşveret ve Hürriyet. İstanbul, 1324.
Musa Kazım Efendi. “Beyannâme”. Sırât-ı Müstakîm 7/169 (1329), 197-198.
Mustafa Sabri Efendi. “Beyânülhak’ın Mesleği”. Beyânü’l-Hak 1/1 (1326), 2-4.
Mustafa Sabri Efendi. “İntikadât”. Beyânü’l-Hak 2/43 (1327), 950.
Mustafa Sabri Efendi. “Menakıbımız ve Misalimiz”. Beyânü’l-Hak 2/30 (1327), 693-96.
Mustafa Sabri Efendi. “İlmiye Bütçesi Münasebetiyle”. Beyânü’l-Hak 5/106 (1329), 1958-1961.
Mustafa Sabri Efendi. “İttihat ve Terakki Kongresinde Kıraat Olunan Raporun Bir Noktası”. Beyânü’l-Hak 6/131 (1329), 2359-2363.
Mustafa Safvet Efendi. “İzah-ı Hak ve Hakikat”. Beyânü’l-Hak 6/139 (1329), 2493-2495.
Pakalın, Mehmed Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 1. Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 2. Basım, 1993.
Pınar, Fatma. “Elmalılı Hamdi Yazır’ın Parlamento Faaliyetleri ve Ulûhiyet Görü-şü”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 7/1 (2020), 129-154.
Pirizâde Mehmed Sâhib. “Makam-ı Celil-i Meşîhat-ı İslamiye’den Bilumum Nâib ve Müftülerle Kâffe-i Bilâd-ı İslamiye Ulema ve Meşâyih-i Kirâmına Hitaben Tastîr ve İrsal Kılınan Beyannamedir”. Sırât-ı Müstakîm 2/51 (1327), 385-387.
Said Halim Paşa. Buhranlarımız ve Son Eserleri. çev. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: İz Yayıncılık, 12. Basım, 2016.
Said Nursî. “Leme’ân-ı Hakikat”. Volkan 103 (1327), 4.
Topal, Hasan Fehmi. 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğunda Şeyhülislamlık Kurumu Bab-ı Meşihat. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Türkgeldi, Ali Fuat. Görüp İşittiklerim. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 5. Basım, 1951.
Uğraş, Mehmet. “Türk Devleti’nin Devrimsel Dönüşümüne Katkı: Meşrutiyet Döne-mi Dini Muhalefet”. İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (2018), 18-30.
Unat, Faik Reşit. İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi II. Abdülhamid’in son Mabeyn Başkatibi Ali Cevat Bey’in Fezleke’si. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Basım, 1985.
Ürgüplü, Ali Suat. Şeyhülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi’nin Meşrutiyet, Büyük Harp Ve Mütareke Günlükleri (1909-1922). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
Yakut, Esra. Şeyhülislamlık / Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayıne-vi, 2014.