Ebû Şekûr Es-Sâlimî Ve Et-Temhîd Fî Beyâni’t-Tevhîd Bağlamında İtikadî Kimliği

İmam Mâtürîdî, , belli bir dönemden sonra kendi mezhebinin mensupları ve hatta Fahreddin er-Râzî gibi rakipleri tarafından Mâtürîdiyye’nin kurucusu olarak nitelense de, mezhebin, Ebû Hanîfe tarafından atılan fikrî temeller üzerinde şekillendiği açıktır. Mâtürîdiyye'nin en fazla yayılım gösterdiği Horasan ve Mâverâünnehr coğrafyasında en başta gelen temsilcileri de Hanefî fakihler olmuş, bir anlamda “çift otoriteli” yapısı sebebiyle mezhep Hanefiyye/Mâtürîdiyye olarak da anılmıştır. Semerkand Hanefîleri büyük ölçüde İmam Mâtürîdî gibi daha cedelî/kelâmî bir metot benimsemekle birlikte, Buhârâ merkezli Hanefî fakihler daha nassçı ve tevile daha temkinli yaklaşan bir tavır içinde olmuştur. Ebû Hanîfe’nin fıkıh alanındaki re’y ve yorumculuğuna nispetle itikadî alanda ehl-i hadise tamamen aykırı olmayan mutedil ve muhafazakâr denilebilecek bir yol takip etmesi şüphesiz bunda etkili olmuştur. Semerkand Hanefî/Mâtürîdî geleneğinin temsilcisi olan Ebû Şekûr es-Sâlimî, bir yandan mensubu bulunduğu çizgiye uygun olarak kelâmî usul ve üslubu korusa ve et-Temhîd gibi tam anlamıyla bir kelâm eseri kaleme alsa da bir yandan da Ebû Hanîfe’yi mutlak otorite görmenin etkisiyle olsa gerek “muhafazakâr” Buhârâ Hanefî/Mâtürîdî çizgisine uyumlu tespit ve görüşler ortaya koymuştur. Maamâfih onun hem Ebû Hanîfe ve İmam Mâtürîdî gibi iki otoriteyi bir arada eklektik biçimde mezc ve takip ettiği hem de zaman zaman özgünlüğe göz kırptığı söylenebilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Ebû Şekûr es-Sâlimî, et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd, Hanefî/Mâtürîdî gelenek, Ebû Hanîfe, Ebû Mansûr el-Mâtürîd

ABŪ SHAKŪR AL-SĀLIMĪ AND HIS THEOLOGICAL IDENTITY WITHIN THE SCOPE OF AL-TAMHĪD FĪ BAYĀN AL-TAWḤĪD

Even though al-Imām al-Māturīdī was praised by certain scholars, such as his master Abū Naṣr al-ʿIyāḍī, and was described later as the founder of Māturīdiyyah by both his school’s followers and his competitors, such as Fakhr al-Dīn al-Rāzī, it is clear that his school took form based on the ideational foundations of Abū Ḥanīfah. In places like Khurāsān and Transoxiana where Māturīdiyyah spreaded most, the most prominent followers have been the Ḥanafī scholars and the school was called Ḥanafiyyah/Māturīdiyyah because of its “dual-authoritative” nature. While Ḥanafīs of Samarqand embraced a more kalāmī/dialectical methodology much like al-Imām al-Māturīdī, Ḥanafīs of Bukhārā had a more scripturalist/traditionalist attitude with some caution of rational interpretation (taʾwīl). No doubt that, despite his rational (grounded on raʾy) and interpretivist attitudes in the issues of fiqh, the fact that Abū Ḥanīfah had a more moderate and conservative attitude that is not completely contrary to that of Ahl al-ḥadīth in credal/theological issues had an effect on this. Even though he preserved his kalāmī methodology and style in congruence with his school and penned an entirely theological book named al-Tamhīd, Abū Shakūr al-Sālimī, a representative of Samarqand Ḥanafī/Māturīdī tradition, had some ideas and views compatible with the “conservative” Bukhārā-based Ḥanafī/Māturīdī position, probably because of perceiving Abū Ḥanīfah as the absolute authority. Nevertheless, it is possible to say that he followed and fused the ideas of both of two authorities, Abū Ḥanīfah and al-Imām al-Māturīdī, and at the same time, preserved his own authenticity.

Keywords:

Abū Shakūr al-Sālimī, al-Tamhīd fī bayān al-tawḥīd, Ḥanafī/Māturīdī tradition, Abū Ḥanifah, Abū Manṣūr al-Māturīdī,

PDF

___

Abū Ḥanīfah, al-Imām al-Aʿẓam al-Nuʿmān ibn Thābit (d. 150/767), al-ʿĀlim wa-l-mutaʿallim (ed. Muḥammad Zāhid al-Kawtharī), along with Turkish translation by Mustafa Öz, in İmâm-ı Azamın Beş Eseri, Istanbul: Kalem Yayıncılık 1981, pp. 8-34.
______, al-Fiqh al-akbar (ed. Muḥammad Zāhid al-Kawtharī), along with Turkish translation by Mustafa Öz, in İmâm-ı Azamın Beş Eseri, Istanbul: Kalem Yayıncılık 1981, pp. 56-64.
______, al-Waṣiyyah (ed. Muḥammad Zāhid al-Kawtharī), along with Turkish translation by Mustafa Öz, in İmâm-ı Azamın Beş Eseri, Istanbul: Kalem Yayıncılık 1981, pp. 71-75.
ʿAlī al-Qārī, Abū l-Ḥasan Nūr al-Dīn ʿAlī ibn Sulṭān Muḥammad (d. 1014/1605), Minaḥ al-rawḍ al-azhar fī sharḥ al-Fiqh al-akbar, along with Wahbī Sulaymān Ghāwijī’s al-Taʿlīq al-muyassar ʿalá Sharḥ al-Fiqh al-akbar, Beirut: Dār al-bashāʾir al-Islāmiyyah 1998.
______, Shamm al-ʿawāriḍ fī dhamm al-Rawāfiḍ (ed. Majīd Khalaf), Cairo: Markaz al-Furqān li-l-dirāsāt al-Islāmiyyah 2004.
al-Bābartī, Akmal al-Dīn Muḥammad ibn Maḥmūd ibn Aḥmad (d. 786/1384), Sharḥ Waṣiyyat al-Imām Abī Ḥanīfah (ed. Muḥammad al-ʿĀyidī & Ḥamzah al-Bakrī), Amman: Dār al-fatḥ li-l-dirāsāt wa-l-nashr 2009.
Bayāḍīzādah, Kamāl al-Dīn Aḥmad ibn Ḥasan ibn Sinān al-Dīn (d. 1098/1687), Ishārāt al-marām min ʿibārāt al-Imām Abī Ḥanīfah al-Nuʿmān fī uṣūl al-dīn (ed. Aḥmad Farīd al-Mazīdī), Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyyah 2007.
______, al-Uṣūl al-munīfah li-l-Imām Abī Ḥanīfah (ed. and Turkish translation İlyas Çelebi), Istanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 2006.
al-Bazdawī, Abū l-Yusr Ṣadr al-Islām Muḥammad ibn Muḥammad ibn Ḥusayn (d. 493/1100), Uṣūl al-dīn (ed. Hans Peter Linss, annot. Aḥmad Ḥijāzī al-Saqqā), Cairo: al-Maktabah al-Azhariyyah li-l-turāth 2003.
Bruckmayr, Philipp, “The Spread and Persistence of Māturīdi Kalām and Underlying Dynamics,” Iran and the Caucasus, 13/1 (2009), pp. 59-92.
Göksoy, İsmail Hakkı, “Nûreddin er-Rânîrî,” TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXIII, 256-257.
Gömbeyaz, Kadir, “Doğu Hanefî Fırak Geleneğinin Ebû Hanîfe ile İrtibatlandırılmasının İmkânı,” Devirleri Aydınlatan Meş‘ale İmâm-ı A‘zam - Ulusal Sempozyum Tebliğler Kitabı (ed. Ahmet Kartal & Hilmi Özden), Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 2015, pp. 505-511.
______, İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri (PhD diss., Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Bursa 2015.
Ibn al-Humām, Kamāl al-Dīn Muḥammad ibn ʿAbd al-Wāḥid ibn ʿAbd al-Ḥamīd (d. 861/1457), Kitāb al-musāyarah, along with Kamāl ibn Abī Sharīf’s al-Musāmarah bi-sharḥ al-Musāyarah and al-Qāsim ibn ʿAbd Allāh Ibn Quṭlūbughā’s Ḥāshiyah ʿalá l-Musāmarah, Bulāq: al-Maṭbaʿah al-kubrá al-Amīriyyah 1317 → Istanbul: Çağrı Yayınları 1979.
al-Jāḥiẓ, Abū ʿUthmān ʿAmr ibn Baḥr ibn Maḥbūb al-Kinānī (d. 255/869), Kitāb al-dalāʾil wa-l-iʿtibār ʿalá l-khalq wa-l-tadbīr, Beirut & Cairo: Dār al-nadwah al-Islāmiyyah & Maktabat al-kulliyyāt al-Azhariyyah 1988.
Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
Kātib Chalabī, Ḥājī Khalīfah Muṣṭafá ibn ʿAbd Allāh (d. 1067/1657), Kashf al-ẓunūn ʿan asāmī l-kutub wa-l-funūn (ed. M. Şerefettin Yaltkaya & Kilisli Rıfat Bilge), I-II, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1941-1943.
al-Khayyāṭ, Abū l-Ḥusayn ʿAbd al-Raḥīm ibn Muḥammad (d. 300/913 [?]), al-Intiṣār wa-l-radd ʿalá Ibn al-Rāwandī al-mulḥid (ed. Albert Naṣrī Nādir), Beirut: al-Maṭbaʿah al-Cāthūlīkiyyah 1957.
al-Laknawī, Abū l-Ḥasanāt Muḥammad ʿAbd al-Ḥayy ibn Muḥammad (d. 1304/1886), al-Fawāʾid al-bahiyyah fī tarājim al-Ḥanafiyyah (ed. Muḥammad Badr al-Dīn Abū Firās al-Naʿsānī), Beirut: Dār al-maʿrifah n.d.
Madelung, Wilferd, “Abū l-Muʿīn al-Nasafī and Ashʿarī Theology,” Studies in Medieval Muslim Thought and History (ed. Sabine Schmidtke), Farnham: Ashgate Variorum 2013, pp. 318-330.
al-Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad ibn Maḥmūd (d. 333/944), Kitāb al-tawḥīd (ed. Bekir Topaloğlu & Muhammed Aruçi), Ankara: İSAM Yayınları 2003.
______, Taʾwīlāt al-Qurʾān (ed. Ahmet Vanlıoğlu), I-XVIII, Istanbul: Mizan Yayınevi 2005.
Mukhliṣ, ʿAbd Allāh, “Kitāb al-tamhīd fī bayān al-tawḥīd,” Majallat al-Majmaʿ al-ʿIlmī al-ʿArabī, 1-2/22 (1947), pp. 65-68.
al-Qārṣī, Dāwūd ibn Muḥammad (d. 1169/1756), Sharḥ al-Qaṣīdah al-nūniyyah, Dār al-Khilāfat al-ʿAliyyah: Maṭbaʿa-i Sharikat-i Ṣaḥāfiyyah 1318.
al-Qurashī, Abū Muḥammad Muḥyī al-Dīn ʿAbd al-Qādir ibn Muḥammad (d. 775/1373), al-Jawāhir al-muḍiyyah fī ṭabaqāt al-Ḥanafiyyah (ed. ʿAbd al-Fattāḥ Muḥammad al-Ḥulw), I-V, 2nd ed., Giza: Dār Hajr li-l-ṭibāʿah wa-l-nashr wa-l-tawzīʿ wa-l-iʿlān 1993.
Rudolph, Ulrich, “Das Entstehen der Māturīdīya,” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 147 (1997), pp. 394-404. ______, “Abū Shakūr al-Sālimī,” The Encyclopaedia of Islam Three, Leiden 2009, fas. 3, pp. 32-33.
al-Ṣābūnī, Abū Muḥammad Nūr al-Dīn Aḥmad ibn Maḥmūd (d. 580/1184), al-Kifāyah fī l-hidāyah (ed. Muḥammad Aruçi), Istanbul & Beirut: İSAM Yayınları & Dār Ibn Ḥazm 2014.
al-Sālimī, al-Muhtadī Abū Shakūr Muḥammad ibn ʿAbd al-Sayyid ibn Shuʿayb al-Kashshī (d. late V/XI-early VI-XIIth century), al-Tamhīd fī bayān al-tawḥīd (ed. Ömür Türkmen), Ankara & Beirut: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları & Dār Ibn Ḥazm 2017.
______, al-Tamhīd fī bayān al-tawḥīd, MS Istanbul: Süleymaniye Library, Reîsülküttâb, no. 525.
al-Samʿānī, Abū Saʿd ʿAbd al-Karīm ibn Muḥammad ibn Manṣūr (d. 562/1166), al-Ansāb (ed. ʿAbd Allāh ʿUmar al-Bārūdī), I-V, Beirut: Dār al-jinān 1988.
al-Samarqandī, Abū Muḥammad Rukn al-Dīn ʿUbayd Allāh ibn Muḥammad ibn ʿAbd al-ʿAzîz (d. 701/1301), al-ʿAqīdah al-Rukniyyah fī sharḥ lā ilāha illallāh Muḥammad Rasūl Allāh (ed. Mustafa Sinanoğlu), Istanbul: İSAM Yayınları 2008.
Türkmen, Ömür, Muhammed b. Abdüseyyid b. Şuayb el-Kişşî’nin ‘Kitâbü’t-Temhîd fî Beyâni’t-Tevhîd’ Adlı Eserinin Tahkik Tahric ve Tahlili” (PhD diss., Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Şanlıurfa 2002.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Ebû Şekûr es-Sâlimî ve Başlıca Kelâmî Görüşleri,” al-Tamhīd fī bayān al-tawḥīd (ed. Ömür Türkmen), Ankara & Beirut: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları & Dār Ibn Ḥazm 2017, pp. 13-32.
______, “Ebû Şekûr es-Sâlimî,” TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), ANNEX-1, 374-377.