Yüksek Din Öğretiminde Çok Kültürlü ve Uluslararası Bir Model: Kudüs Selâhaddin Eyyûbî Külliye-i İslâmiyesi

Bu çalışmada, II. Meşrutiyet döneminde medreselerde başlatılan ıslahat kapsamında Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi’nin taşra şubesi olarak 1915 senesinde Kudüs’te açılmış olan ve gerek teşkilat yapısı gerekse ders programıyla uluslararası özgün bir medrese modeli olarak karşımıza çıkan Selâhaddîn Eyyûbî Külliye-i İslâmiyesi ele alınmaktadır. Merkez-taşra bütünlüğü ve yerel ihtiyaçlar gözetilerek açılmış olan Külliye’nin kuruluş amacı, idârî yapısı, eğitim felsefesi ve diğer tüm karakteristik özellikleri bir bütün olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Külliye’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun ulaştığı en geniş coğrafî alan ile bu alanın dışında kalan Müslümanların yaşadığı hinterlanda hitap eden bir kayıt-kabul alanına sahip olması onun öne çıkan özelliğidir. Dönemin olağanüstü şartlarına rağmen günümüzden bir asır önce İslâm coğrafyasına hitap etmek üzere Kudüs’te açılmış olan uluslararası nitelikteki Külliye, çok uluslu yüksek din öğretimi kurumlarına rol modelliği yapacak niteliktedir. Külliye, bu yönüyle İslâm Birliği siyasetinin en somut ve pratik uygulamasının projelendirildiği bir alana dönüşmektedir. Osmanlı medreselerinde merkez-taşra yapılanmasının farklılığına ilaveten taşra teşkilatının da kendi içerisinde gerek ders programı ve müfredat, gerekse öğrenci kaynağı açısından farklılık arz etmesi yerel ihtiyaçların dikkate alındığının ve yerel imkânlardan en üst düzeyde yararlanıldığının somut göstergesidir. Bu makalede, Osmanlı eğitim tarihinin önemli tecrübelerinden biri olan Selâhaddîn Eyyûbî Külliye-i İslâmiyesi’nin idârî yapısı ile eğitim ve öğretim faaliyetleri, başta arşiv belgeleri olmak üzere birincil kaynaklara dayalı olarak ele alınmış, böylece günümüz din öğretimi yaklaşımlarına katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Medreseleri, Kudüs Selâhaddîn Eyyûbî Külliye-i İslâmiyesi, Salahiye Medresesi, Külliye, Yüksek Din Öğretimi

An International Model for Higher Religious Education: Kulliya Al-Salahiyya Al-Islamiyya of Jerusalem

This study discusses Selahaddîn Eyyubi Kulliye-i İslamiyesi, which was established in Jerusalem in 1915 as a provincial branch of the Daru'l-hilafeti'l-aliyye Madrasa and was an original and international madrasah model with its own organizational structure and curriculum, in the scope of reform actions started in madrasas during the Second Constitutional Era. The purpose of the establishment, administrative structure, educational philosophy, and all other characteristic features of the Kulliye, which was opened considering local needs and the integrity of center and provinces, will be evaluated as a whole. The most outstanding feature of Kulliye was that its admissions spanned the farthest geographical zone reached by the Ottoman Empire as well as the hinterland, where Muslims lived. In spite of the extraordinary circumstances of the era, the Kulliye, which was designed to address Islamic geography of a century ago in Jerusalem, is a role model for multinational Higher Religious Teaching Institutions. In this respect, it became an area where the most concrete and practical application of the Islamic Union’s politics was projected. In addition to the difference of central–provincial structuring in Ottoman madrasas, the fact that the provincial organization differed in terms of curriculum, syllabus, and student resources is a concrete indication that local needs were taken into account, and that local opportunities were exploited. In this article, the administrative structure, education, and training activities of Selahaddin Eyyubi Kulliye-i Islamiyesi, which is one of the most significant landmarks of Ottoman education history, are discussed based on primary sources—especially archive documents—with the aim to contribute to religious education approaches.

Keywords:

Ottoman Madrasahs, Jerusalem Kulliye al-Salahiyya al-Islamiyya, Salahiye Madrasah, Kulliye, Higher Religious Education,

PDF

___

A- ARŞİV BELGELERİ: 1- İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivi (İMMA):
Meclis-i Mesâlih-i Talebe Defterleri (MMTD), Defter nr. 2197.
Meclis-i Mesâlih-i Talebe Defterleri (MMTD), Defter nr. 2202.
Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsus Müsvedde Varakaları (MMTMMV), Defter nr. 2068.
Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsus Müsvedde Varakaları (MMTMMV), Defter nr. 2071.
Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsus Müsvedde Varakaları (MMTMMV), Defter nr. 2072.
Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsus Müsvedde Varakaları (MMTMMV), Defter nr. 2082.
Dersiâm, Muallim ve Medrese Personeli Defterleri (DMVMPD), Ders Vekâleti Medrese ve Müderris Defteri (DVMMD), Defter nr. 2167.
2- Başbakanlık Osmanlı Arşivleri(BOA): Bâb-ı Âli Evrak Odası(BEO), Dosya nr. 4340, Gömlek nr. 325457.
Dâhiliye-Şifre(DH-ŞFR), Dosya nr. 49, Gömlek nr .44, 63, 65, 66, 77, 136.
Dâhiliye-Şifre(DH-ŞFR), Dosya nr. 50, Gömlek nr. 130.
B- MEVZUAT METİNLERİ, DÜSTUR, SALNÂME ve Diğerleri: Cerîde-i İlmiyye, sy.1, 3, 11, 14.
Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi (Nizamnâme-Ders Cetveli-Sûret-i Tedris ve Kitaplar-Tâlîmâtnâme), Matbaa-ı Ahmed Kâmil, İstanbul, 1330-1333.
Düstur, Tertib-i Sânî, c.II, Matbaa-ı Osmâniyye, Dersaâdet, 1330.
İlmiye Salnâmesi, Matbaa-ı Âmire, Dârü’l-hilafeti’l-aliyye/İstanbul, 1334.
Selâhaddîn Eyyûbî Külliye-i İslâmiyesi Tâlîmâtnâmesi, Fransisken Matbaası, Kudüs, 1331/1333.
Servet-i Fünûn, (Rumi 3 Eylül 1331-Miladi 16 Eylül 1915)
C- KİTAPLAR ve MAKALELER: Adıvar, A. Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, 4. bs, İstanbul, 1982.
Akgündüz, Ahmet. “İslâm Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer‘iye Mahkemeleri ve Şer‘iyye Sicilleri”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.14: 13-48, Ankara, Ekim 2009.
Akpınar, Alişan. Osmanlı Devletinde Aşiret Mektebi, Göçebe yay., İstanbul 1997.
Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi-Medrese Programları, İcazetnâmeler, Islâhât Hareketleri, Dergah yay., İstanbul, 1983. Atay, Hüseyin. “Medreselerin Gerilemesi”, A.Ü.İ.F. Dergisi, sy.24: 15-56, Ankara, 1981.
Atâyi, Atâullah Nev‘izâde. Zeyl-ü Şakâyık li-Atâyi, y.y., ts.
Çetinsaya, Gökhan. “II.Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”, Osmanlı Araştırmaları/ The Journal of Ottoman Studies, sy. 48: 353-409, İSAM yay. İstanbul, 2016. Emin Bey. “Tarihçe-i Tarîk-i Tedris”, İlmiye Salnâmesi, Dârü’l-hilâfeti’l- Aliyye, Matbaa-ı Amire, 1334.
Georgeon, François. Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul, 2006.
Günay, Nejla. “İttihatçıların Türkleştirme Siyasetiyle İlgili İddialar ve Tarih Yazımındaki Çelişkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi: Journal Of Atatürk Research Center, c. 30, sy. 88: 115-151, Mart-2014.
Halaçoğlu, Yusuf. Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, T.T.K. Yay., 7.bs., Ankara, 2014.
Hızlı, Mefail. “Anadolu’daki Osmanlı Medreseleri: Bir İcmal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (2004), c.2, sy.4: 371-409.
İhsan et-Tercüman. Çekirge Yılı Kudüs 1915-1916, çev.Ali Benli, Klasik yay., İstanbul, 2012.
İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Medrese Geleneğinin Doğuşu”, Belleten, (2002), c. 66, sy. 247: 849-904.
İpşirli, Mehmet. “Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI-XVII. Asırlar)”, Osmanlı Araştırmaları VII-VIII, edit. İ.E. Erünsal, C.Ferrard, C.Woodhead, İstanbul, 1988: 273-285.
Karal, Enver Ziya. Selim III’ün Hat-tı Hümâyunları-Nizam-ı Cedit (1789-1807), T.T.K. Yay. 2.bs., Ankara, 1988.
Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, T.T.K. Yay., Ankara, 1999.
Mardin, Şerîf. Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İletişim yay., 13.bs., İstanbul, 2006.
Mehmed Muhlis. İnkılâb-ı Efkârdan Maârif, Konya, 1329.
Pakalın, M.Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993.
Strohmeier, Martin. Al-Kulliya as-Salahiya in Jerusalem: Arabismus, Osmanismus, und Panİslâmismus im ersten Weltkrieg, DMG, Stuttgart, 1991.
Taş, Kenan Ziya. Osmanlının Son Cihan Projesi Kudüs Selâhaddîn Eyyubi Külliye-i İslâmiyesi, Post yay., İstanbul, 2016. Uzunçarşılı, İsmail H. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4.bs, Ankara, 2014.
Yıldız, Hasan. Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi’nde Eğitim ve Öğretim, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul-2017.
Yıldız, Hasan. “Osmanlı Medrese Eğitim Sisteminde Karar Organı: Meclis-i Mesâlih-i Talebe ve Müfredât Programlarını Hazılama Sürecindeki Rolü (II.Meşrutiyet Dönemi Örneği)”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, c.28, yıl:2018: 255-275.
Yıldız, Hasan. II. Meşrutiyet Döneminde Akim Kalmış Bir Eğitim Projesi: Medrese-i Aşâir, Belleten, Türk Tarih Kurumu, c.83, sy.296: 289-308.
Yılmaz, Harun. “Osmanlı Son Döneminde Medreselerin Islahı ve Panislamizm Tartışmaları Bağlamında Bir Medrese: Kudüs Selâhaddîn-i Eyyûbî Külliye-i İslâmiyyesi ve Külliye Talimatnamesi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy.51: 79-113, Aralık 2016. Zilfi, Madeline. C. Dindarlık Siyaseti: Osmanlı Ulemâsı Kalasik Dönem Sonrası(1600-1800), çev. M. Faruk Özçınar, Birleşik Yay. 1.bs, Ankara, 2008.
Zengin, Z. Salih. “II. Meşrutiyet Döneminde Kudüs Ve Medine’de İki Eğitim Kurumu: Medrese-i Külliye Ve Selahaddin Eyyubî Külliye-i İslamiyesi”, Belleten, c.81, sy. 291: 589-618, Ağustos, 2017.