KUMAN/KIPÇAKLARDA ZANAAT VE KONAR-GÖÇERLİK İLİŞKİSİ

Konar-göçer bir Türk boyu olan Kuman/Kıpçaklar İrtiş’ten Tuna’ya kadar uzanan devasa bir coğrafi alanda varlık göstermiş, gündelik yaşam içerisinde sahip oldukları çeşitli yetenekleri ile Türk kültür hayatında derin izler bırakmışlardır. Toplum yapısı incelendiğinde, hayvancılığın yanı sıra çeşitli mesleklerle de uğraşıldığı görülmekte, emek ve beceriye dayanan üretim faaliyetleri konusunda öne çıkan bir zanaatkâr grubun varlığı dikkat çekmektedir. Bu çalışma, Kuman/Kıpçak toplumunda yer alan zanaatsal faaliyetlerden yola çıkarak insan emeğinin ürüne dönüşmesi sürecinde konar-göçer kültür özelliklerinin bu sürece ne şekilde dâhil olduğu sorusuna cevap aramaktadır. Çalışmanın odak noktası Kuman/Kıpçakların üretimsel faaliyetleri ve söz konusu faaliyetlerin toplumun yaşam biçimi olan konar-göçerlikle bağlantısıdır. Bu noktada berberlik gibi hizmete dayalı zanaatlar çalışma dışında tutulmuştur. Üretimi esas alan zanaat erbabının meşgul olduğu iş kolları, ürettikleri ürünler, kullandıkları malzeme ve yöntemler ele alınmış, üretimsel faaliyetler maddi kültür kalıntıları üzerinden açıklanmaya çalışılmış ve her bir faaliyet konar-göçer kültür ile ilişkilendirilmiştir. Kuman/Kıpçaklar konar-göçer yaşam kültürünün bir yansıması olarak tarihleri boyunca ellerindeki malzeme her neyse onu kendi yaşam tarzlarına uygun olarak işleyip bundan en yüksek faydayı sağlamayı bilmişlerdir. Üretim faaliyetleri konusunda da aynı yaklaşımın esas alındığı, konar-göçer yaşam tarzının imkânları ve gerekleri dâhilinde hareket edildiği saptanmıştır. Bu doğrultuda ana uğraşları hayvancılık olan Kuman/Kıpçaklarda üretime dayalı zanaatın, genel olarak hayvan ürünlerinin işlenmesi ve yaşanılan saha da fazlaca metal bulunması sebebiyle de metal işlemeciliği alanlarında yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Bununla birlikte taş yontma, ahşap ve kemik oyma önemlidir.

Anahtar Kelimeler:

kuman/kıpçak, konar-göçer, zanaat, ürün

THE RELATION BETWEEN CRAFT AND NOMAD LIFE-STYLE IN CUMAN/KIPCHAKS

Kuman/Kipchaks, nomadic Turkish people, had a huge presence in the geographical area stretching from the Irtysh to the Danube, left deep traces in Turkish cultural life via a variety of skills that they had in everyday life. When the social structure is analyzed, as well as husbandry, various professions are also observed to be engaged, presence of prominent a group of craftsman on issue of production activities based on labor and skills draws attention. This article seeks to answer the question, in the process of transformation of human labor into production, in what ways features of nomadic culture involve in this process by looking at artisanal activity partaking in Kuman/Kipchak society. The focus of this study is productive activities of Kuman/Kipchaks and relationship of relevant activities with nomadism which is life-style of the society. At this point, crafts based on service such as barbering is excluded. Business lines that production-driven craftsman engaged in, productions they produced, methods and materials they used are discussed, productive activities is explained through the remains of material culture, and each activity has been associated with nomadic culture. It has benefited mainly from archaeological and linguistic data material, it was found to match with each other. Kuman/Kipchaks, as a reflection of nomadic culture of life, throughout history, whatever the materials in their hand, achieved to process them according to their own life-styles providing maximum benefits. It was found to be based on the same approach in the productive activities and to be acted within the possibilities and requirements of nomadic life-styles. In this context, it was determined that craft-based production was concentrated in the areas of processing of animal products among Kuman/Kipchaks in which the main occupation is husbandry and of metalworking due to overly existence of metal in the living field. In addition, stone dressing, wood and bone carving is important

Keywords:

cuman/kipchak, nomad, craftsmanship, product,

PDF

___

AÇIKEL, Ali, XI. Asırda Orta Asya Türk Boylarında Sosyal Hayat İçinde Meslek ve Sanatlar, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1990.
ALTINKAYNAK, Erdoğan, “Deşt-i Kıpçak Balbalları”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and Turkic, Volume ¾, Summer 2008, s. 97-119.
AHİNCANOV, S. M., Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, (Çev. Kürşat Yıldırım), Selenge Yayınları, İstanbul, 2009.
ÇARİKOV, A. A., “O Lokalnıh Osobennostyah Kamennıh İzvayaniy Priirtışya”, Sovyetskaya Arheologiya 2, 1979, s. 179-190.
DODE, Z. V., Srednevekovıy Kostum, İzdatelskaya Firma “Vostoçnaya Literatura” Ran, Moskova, 2001.
ESİN, Emel, İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Târîhî ve İslâma Giriş (Türk Kültürü El-Kitabı, II, Cild I/ b’den Ayrı Basım), Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1978.
FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı Zanaatkârları, (Çev. Zülâl Kılıç), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2011.
FEDEROV-DAVIDOV, G. A., Koçevniki Vostoçnoy Evropı X-XIV vekah, İzdatelstvo Moskovskogo Universiteta, Moskova, 1966.
FİNDLEY, Carter V., Dünya Tarihinde Türkler, (Çev. Ayşen Anadol), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2008.
GENÇ, Reşat, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1997.
GRÖNBECH, K., Kuman Lehçesi Sözlüğü, (Çev. Kemal Aytaç), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
GURKİN, S.V., “Polovetskie Svyatilişa s Derevyannımi İzvayaniyami Na Hijnem Donu”. Sovyetskaya Arheologiya 4, 1987, s. 100-109.
İNAN, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Millî Kültürü, Ötüken Yayınları (31. Basım), İstanbul 2010.
Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I- III, (Terc. Atalay, Besim), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
KURAT, Akdes Nimet, IV-XIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1972.
NİKOLSKAYA, T. N., “Kurganı Verhney Volgi X-XIII vv.”, Kratkie Soobşeniya İnstituta İstorii Materialnoy Kulturı XXIII, 1948, s. 102-104.
ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş III, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (2. Bakı), Ankara, 1985a.
ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş V, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985b
PLETNEVA, S. A., Polovetskie Kamennıe İzvayaniya, SAİ, E 4-2, Moskova, 1974.
PLETNEVA, S. A, Polovtsı, İzdatelstvo Lomonosov, Moskova, 2010.
POTEMKİNA , T. M., “Ierarhiya Polovetskoy Znati (Po Pogrebeniyam so Statusnımi Predmetami)”, Stepi Evropı v Epohu Srednevekovya 10, Donetsk-Donnu, 2012, s. 7-36.
SAFRAN, Mustafa, Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre Kuman/Kıpçaklar’da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara,1993.
SIMONOVİÇ, E. A., “Pogrobeniya X-XII vv. Kamenskogo Mogilnika”, Kratkie Soobşeniya İnstituta İstorii Materialnoy Kulturı 65, 1956, s. 99- 106.
ŞEŞEN, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2001.
YÜCEL, Mualla Uydu, “Kuman-Kıpçaklarda Toplum ve Kültür Hayatı”, Türkler, C. III, Ankara, 2002, s.191-195.