Kaht u Galâda Kaht-ı Rical: Merkezî Yönetim ve Musul Vilayet İdaresinin 1879-1880 Kıtlığıyla İmtihanı

Kıtlık; kuraklık ve dengesiz yağışların toplumun üretim olanaklarını ortadan kaldırmasıyla ortaya çıkan doğal bir afettir. Bu afet, her ne kadar coğrafi koşulların bir neticesi olsa da afetin giderilmesi, devlet mekanizmasının sağlıklı işleyişiyle yakından ilişkilidir. Bu mekanizmanın en önemli ayağını başarılı ve deneyimli yöneticiler oluşturmaktadır. Tespit ettiğimiz kadarıyla kıtlıkların baş gösterdiği merkezden uzak yerlerde yeterli deneyime sahip yöneticiler, memuriyet görevlerine herhangi bir leke gelmemesi için idarî sorumluluk almaktan kaçınmışlardır. Bu sebeple söz konusu yerler, daha alt düzeydeki deneyimsiz memurlar tarafından idare edilmiştir. Bu memurların afetlerden kaynaklı olağanüstü koşulların hüküm sürdüğü idarî birimlerde varlık gösterebilmeleri, sahip oldukları yetenek ile merkezî devletin yardım kapasitesiyle doğrudan ilişkilidir. Ne yazık ki olağanüstü koşullarda krizi koordine edebilme kabiliyetinden yoksun yöneticilerin merkezî hükümetten gerekli desteği de alamaması durumunda söz konusu idarî birimlerde yaşayan halk, bir trajediyle karşı karşıya kalır. Bu çalışmada; 1879-1880 zaman aralığında şiddetli açlığın meydana geldiği Musul vilayet alanında Osmanlı merkez bürokrasinin yönetici atama yaklaşımları ile atanan yöneticilerin kıtlıkla nasıl mücadele ettikleri hususu ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kıtlık, Osmanlı Devleti, Musul vilayeti, Kriz, Yöneticiler

Deprivation of Qualified Statesmen During Famine: The Struggle of the Central Government and Mosul Provincial Administration with the Famine of 1879-1880

Famine is a natural disaster caused by drought and unbalanced precipitation which eliminates the production possibilities of society. Although this disaster is a result of geographical conditions, elimination of the disaster is closely related to the healthy functioning of the state mechanism. The most important pillar of this mechanism is successful and experienced administrators. As far as we ascertain in places where famine occurs, administrators with sufficient experience avoid taking administrative responsibility, as they do not want to tarnish their official duty. For this reason, the places in question are administrated by inexperienced junior civil servants. The ability of these civil servants to exist in administrative units where extraordinary conditions arise from disasters is directly related to their ability and aid capacity of the central state. Unfortunately, if the administrators lacking the capability to coordinate the crisis in extraordinary conditions are unable to receive the necessary support from the central government, the people living in these administrative units face a tragedy. This study deals with the approach of the Ottoman central bureaucracy in appointing administrators and the issue of how the appointed administrators struggled against famine in the Mosul province during the severe famine between 1879 and 1880.

Keywords:

Famine, Ottoman State, Mosoul province, crisis, administrations,

PDF

___

Akyıldız, Ali, “Mahmud Nedim Paşa”, DİA, 27: 374-376. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
Bouquet, Oliver, Sultanın Paşaları 1839-1909, Çev. Devrim Çetinkasap, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2016.
Braudel, Fernand, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, 1 cilt. Ankara: Doğubatı Yayınları, 2017.
Ceylan, Ebubekir, Ottoman Centralization And Modernization İn The Province Of Baghdad 1831-1872, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
Çetinsaya, Gökhan, Ottoman Administration of Iraq, 1800-1908, London: SOAS/Routledge Studies on the Middle East, 2005.
Davison, Roderic H, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, Çev. Osman Akınhay, İstanbul: agora kitaplığı, 2005.
Dinç, Fasih, XIX. Yüzyılda Kerkük (Fiziki, İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapı), Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 2016.
Edmonds, C. J, “The Kurds of Iraq”, The Middle East Journal, 11/1, (1957): 52-62.
Eisenstadt, S. N, Modernleşme başkaldırı ve değişim, Çev. Ufuk Coşkun, Ankara: Doğubatı Yayınları, 2004.
el Vardi, Ali, Lema’at’ül İctima’iye, 3, cilt. Beyrut: Dare’l Raşid, 2005.
Findley, Carter V, Kalemiyeden Mülkîyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Findley, Carter V, Osmanlı İmparatorluğunda Bürokratik Reform, Çev. Ercan Ertürk, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
Gráda, Cormac Ó, “Making Famine History”, Jorurnal Of Economic Literature, XLV, (2007): 5-38.
Gündüz, Ahmet, “Musul”, DİA, 31: 363-367. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
Gündüz, Ahmet, “Süleymaniye”, DİA, 38: 111-113. İstanbul: 2010.
Gündüz, Ahmet, “Şehrizor”, DİA, 38: 473-475. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
Gündüz, Emrah, Abdünnâfi İffet Efendi ve Divanı, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2018.
Hala, Fattah, The Politics of Regional Tarde in Iraq, Arabia and Gulf 1745-1900, Albany: State University of New York Press, 1997.
Hanioğlu, M. Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, İstanbul: İletişim Yayınları, 1989.
Hut, Davut, Musul Vilayetinin İdari, İktisadi ve Sosyal Yapısı ( 1864-1909), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
Issawi, Charles, The Fertile Crescent 1800-1914 A ducumentary Economic History, London: Oxford University Press, 1988.
Ives, Dr. E, A Journey From Persia to England, London: 1773.
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, 2 cilt, İstanbul: MEB, 1969.
Kırmızı, Abdülhamit, Abdülhamid’in Valileri Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908, İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
Longrigg, Stephen Hemsley, ‘Irak, 1900 To 1950 A Political, Social, And Econmic History, London: Oxford Universty Prees, 1956.
Lorimer, J. G, Gazetteer Of The Persian Gulf, Oman And Central Arabia, I Volume, (Historical), Part I Chapters VI-IX, London: Achive Editions, 1986.
Marcus, Abraham, Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep, Çev. Mehmet Emin Baş, İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
Nieuwenhuıs, Tom, Politics And Society İn Early Modern Iraq Mamluk Pashas, Tribal Shayks and Local Rule Between 1802 and 1831, London: Martinus Nıjhoff Publishers The Hague, 1982.
Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbu: Timaş Yayınları, 2016.
Owen, Roger, The Middle East in the World Economy 1800-1914, New York: I.B. Tauris, 1993.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 1 cilt, İstanbul: MEB, 1993.
Shields, Sarah D, Mosul Before Iraq Like Bees Making Five-Sided Cells, Albany: State University of New York Press, 2000.
Talabani, Şeyh Rıza, Divan-ı Şeyh Rıza-yı Talabani, Bağdat: Çaphane-i Maarif, 1946.
Terzibaşı, Atâ, Kerkük Şairleri, Ankara: Ötüken Neşriyat, 2013.
Zabit, Şakir Sabır, Kerkük’te İçtima’i Hayat Folklor, Bağdat: Zaman Basımevi, 1964.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) Vilayet Gelir Giden Defteri (VGG. d), 966, s. 21, 66, 94, 116, 118, 120, 126, 136, 143, 148, 149, 151, 156, 168, 184.
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Bağdad Ayniyat, d. 851, 151, 5 Ca 1289 (11 Temmuz 1872).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Dâhiliye Şifre (DH. ŞFR), 112/72, 21 N 1296 (8 Eylül 1879); DH, ŞFR, 111/27, 18 Ca 1296 (10 Mayıs 1879); DH, ŞFR, 119/6, 1 L 1296 (28 Eylül 1878); DH. ŞFR, 111/96, 26 B 1296 (16 Temmuz 1879); DH. ŞFR, 112/50, 5 N 1296 (23 Ağustos 1879); DH. ŞFR, 113/54, 23 Ca 1297 (3 Mayıs 1880).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Hariciye Nezareti Tahrirat (HR TH.), 34/28, 17 Ca 1297 (27 Nisan 1880). Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR TO.), 258/30, (19 Ocak 1880).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Hariciye Siyasi (HR. SYS), 2942/ 19, 13 Ş 1296 (2 Ağustos 1879).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), İrade Dâhiliye (İ. DH), 781/63488, 16 S 1296 (9 Şubat 1879); İ. DH, 812/65561, 22 N 1297 (28 Ağustos 1880); İ. DH, 802/65028, 16 Ca 129 (26 Nisan 1880); İ. DH, 782/63625, 29 Ra 1296 (23 Mart 1879); İ. DH, 633/47598, 8 Ra 1291 (25 Nisan 1875).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), İrade Mesail-i Mühimme (İ. MMS), 62/2915, Lef. 2, 17 C 1296 (8 Haziran 1879); İ. MMS, 60/2850, 21 S 1296 (14 Şubat 1879); İ. MMS, 64/3040, 4 Ca 1296 (26 Nisan 1879).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), İrade Mevlis-i Vâlâ (İ. MVL.) 387/16890, Lef. 13, 9 Za 1273 (29 Haziran 1857).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Maarif Mektubi Kalemi (MF. MKT.), 71/72, 12. 11. 1298 (6 Ekim 1881).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Sadaret A.).d. 982, Numara 48, 23 Şubat 1298 (7 Mart 1883).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Şurâ-yı Devlet (ŞD.) 2434/26, 21 C 1297 (31 Mayıs 1880).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Y. PRK. Arzuhal Jurnal (AZJ.), 3/96, 18 L 1296 (23 Eylül 1880).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Yıldız Esas Arşivi (Y. EE.) 4/11. 10 S 1296 (3 Şubat 1879); Y. EE. 7/12. 24 L 1297 (30 Ağustos 1880); Y. EE. 12/8, 25 B 1296 (15 Temmuz 1879).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y. MTV.), 3/129, 24 C 1297 (3 Haziran 1880); Y. MTV, 8/87, 21 R 1299 (12 Mart 1882); Y. MTV, 3/86, Lef. 2, 29 Ca 1297 (9 Mayıs 1880).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.), 4/62, 24 Za 1297 (14 Kasım 1880); Y. PRK. ASK, 4/55, 17 Za 1297 (21 Ekim 1880).
Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.), Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS.), 164/63, 22 Ca 1297 (2 Mayıs 1880); Y. A. HUS, 165/81, 6 N 1297 (12 Ağustos 1880).
Further Correspondence Respectin The Condition Of The Popülation İn Asia Minor And Syria, Turkey No: 23 (1880), London 1880.
Musul (Vilayet) Gazetesi (MG), Sayı 507.
Özcoşar İbrahim, H. Hüseyin, Güneş, Fasih Dinç, 242 Nolu Mardin Şer’iye Sicili Belge Özetleri ve Mardin, İstanbul: İhtisas Kütüphanesi Yayınları, 2006.