İstibdâdî İdârenin Gizli Enstrümanlarından Hafiyelik ve Jurnalin Reşat Nuri Güntekin’in Romanlarına Yansıması

Osmanlı tarihinde devlet adına bilgi toplama faaliyetlerinin geçmişi hayli eskidir. Geniş coğrafyaya yayılmış bir imparatorluğun denetlenmesi, valilerden sade vatandaşa kadar hemen herkes hakkında bilgi edinilmesi, halkın beklenti ve şikâyetlerinin öğrenilmesi II. Mahmud Dönemi’nde (1808-1839) bir ihtiyaç olarak görülür. Şehir merkezleri, kaza ve kasabaların yöneticilerinden bu amaçla alınan jurnaller, İstanbul’a ulaştırılır. Jurnal hazırlama faaliyetleri, devletin içişlerinde genellikle insanların memnuniyetini ölçmeye yönelik yapılırken zamanla iktidar ve çıkar mücadelelerinin bir aracı hâline gelir. II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1909) kurumsal bir yapı olarak öne çıkan hafiyelik; karmaşık, aydınlatılması zor bir görünüme bürünür ve pek çok kesim için korku ile anılan bir konuma yerleşir. İşte, kahvede, sokakta hatta evlerde yapılan devlet içerikli her türlü konuşma, hafiyelerin jurnal mevzuudur. Jurnaller; hafiyelere ikbal, imtiyaz sağlarken jurnallenen kişiler için tecrid, tevkif ve sürgün nedeni olur. Toplumu derinden etkileyen “jurnalcilik” olgusu, Reşat Nuri’nin kalemine de yansır. Sanatçının sosyal ve siyâsî hayatın çeşitli dönemlerini gerçekçi örneklerle yansıtan romanları; politik, sosyolojik ve kültürel açılardan tetkik edilebilecek pek çok konuyu içerir. Gizlice yapılan hafiyelik ve jurnal, dönemin siyâsî durumunu gösteren kurgusal hayat sahneleriyle görünür hâle gelir. Çoğu tarihî gerçekliği olan konuların roman kurgusu içinde işlenişi, Güntekin’in eserlerine hem edebî hem tarihî belge değeri yükler.

Anahtar Kelimeler:

Hafiyelik, Jurnal, İstibdât, Reşat Nuri Güntekin, Roman

Reflections Spying and Reporting The Secret Instruments of Control in Reşat Nuri Güntekin’s Novels

The Ottoman state had a long history of information gathering activities on its behalf. During Mahmut II’s reign (1808–1839), given the geographical extent of the empire, it was seen as a necessity to collect information about everyone from governors to ordinary citizens and to learn about the expectations and complaints of the population. Accordingly, reports collected from the administrators of city centers, districts, and towns were delivered to Istanbul. While secret information gathering activities in this period were generally undertaken to gauge popular satisfaction with the internal affairs of the state, they gradually became a tool of power and interest struggles. The role of the spy, which came to the fore as an institutional structure during the Abdulhamid period (1876-1909), was complex and many aspects remain obscure. The spy was in a positionthat aroused fear among many people. All kinds of state-related comments, whether made at work, in cafes, on the street, or even in houses, might be the subject of reports by spies. While these reports conferred various privileges on spies, they could also trigger the arrest and exile of the people who were reported. The handling of the subject matter in Güntekin's novels, most of which is based on historical reality, endows them with both literary and historical value. The novels, in which social and political life during various periods is represented using realistic examples, include many subjects that can be examined from an anthropological perspective. The spy and the spy’s reports, which are among Güntekin's subjects and have enigmatic aspects, are revealed through fictional life scenes that demonstrate the political situation of the period.

Keywords:

Spying, Reporting, Control, Reşat Nuri Güntekin, Novel,

PDF

___

Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir, Haz. Cavid Baysun, II. Seri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1967.
Akün, Ömer Faruk. “Nâmık Kemâl’in Kitap Halindeki Eserlerinin İlk Neşirleri.” Türkiyat Mecmuası, 18, (1976): 1-78.
Akün, Ömer Faruk (2006). “Nâmık Kemâl.” İslâm Ansiklopedisi. 32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (2006): 361-378.
Akyüz, Kenan. Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1995.
Akyıldız, Ali. II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıali’yle (Hükümet) İlişkileri, Osmanlı, III. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, (1999): 286-297.
Akyıldız, Ali. “Mabeyn-i Hümâyun.” İslâm Ansiklopedisi. 27, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (2003): 283-286.
Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’da İstihbarat. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yay. Nu: 148. İstanbul: Seçil Ofset, 2017.
Basîretçi Ali Efendi. İstanbul’da Elli Yıllık Önemli Olaylar (İstanbul’da Yarım Asırlık Vekayi-i Mühimme, 1325), İstanbul: Sander Yayınları, 1976.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Dahiliyye nr. 71819; 80070. Beyatlı, Yahya Kemal. Eğil Dağlar, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yahya Kemal Enstitüsü, 1975.
Beyhan, Mehmet Ali. “Câbî Tarihi.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992. Beyhan, Mehmet Ali. “II. Abdülhamid Döneminde Hafiyye Teşkilatı ve Jurnaller.” İlmî Araştırmalar, 8, (1999): 65-83.
Çalışkan, Çağrı. “II. Abdülhamid Döneminde Kitaplar Üzerinde Sansür Uygulamaları (1876-1909).” Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
Çetin, Nurullah. Roman Çözümleme Yöntemi, Ankara: Öncü Basımevi, 2004.
Çetinsaya, Gökhan & Buzpınar Ş. Tufan. “Midhat Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, 30, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005), 7-11.
Çetinsaya, Gökhan. “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi.” Osmanlı Araştırmaları, The Journal of Ottoman Studies, XLVII, (2016): 353-409.
Enginün, İnci. Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923), İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
Demirel Fatmagül & Çavaş Raşit. “II. Abdülhamid Dönemi’nde Gümrüklerde El Konulan (Ve Elbette Yakılan) Kitaplar.” Müteferrika, 26, (2004): 151-158.
Demirel, Fatmagül & Çavaş Raşit. “Yeni Bulunan Belgelerin Işığında II. Abdülhamid’in Yaktırdığı Kitapların Bir Listesi.” Müteferrika, 28, (2005): 3-23.
Demirel Fatmagül. II. Abdülhamid Döneminde Sansür. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2007.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1993.
Georgeon, François. Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
Gör, Emre. “II. Abdülhamid Dönemi’nden Bir İstihbaratçı Profili: Serhafiye Fehim Paşa (1873-1908).” Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi,3/1, (2019): 71-84.
Güngör, Erol. Tarihte Türkler, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1995.
Güntekin, Reşat Nuri. Kızılcık Dalları, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2010.
__________________. Değirmen, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2010.
__________________. Yeşil Gece, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2013.
__________________. Miskinler Tekkesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2015.
__________________. Dudaktan Kalbe, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2018.
__________________. Acımak, çev. M. Fatih Kanter, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2018.
__________________. Çalıkuşu, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2019.
__________________. Ateş Gecesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 8. Baskı.
__________________. Son Sığınak, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 11. Baskı.
__________________. Gökyüzü, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 13. Baskı.
___________________.Gizli El, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 13. Baskı.
___________________. Bir Kadın Düşmanı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 17. Baskı.
___________________. Damga, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 25. Baskı.
___________________. Akşam Güneşi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, (ty.).
___________________. Harabelerin Çiçeği, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, (ty.).
___________________. Kavak Yelleri, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, (ty.).
Haydaroğlu, İlknur P. “II. Abdülhamit’in Hafiye Teşkilatı Hakkında Bir Risale.” Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 17/28, (1995): 109-133.
İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Sadrazamlar, 3, 3. Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1987.
İrtem, Süleyman Kâni. Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları, 1999.
Kaplan, Mehmet. Tevfik Fikret. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
Karakışla, Yavuz Selim. “II. Abdülhamid’in İstibdat Döneminde Jurnalciliğin Boyutları.” Toplumsal Tarih, 120, (2003a): 24-29.
Karakışla, Yavuz Selim. “Sultan II. Abdülhamid’in İstibdat Döneminde (1876-1909) Hafiyelik ve Jurnalcilik.” Toplumsal Tarih, 119, (2003b): 12-21.
Kırlı, Cengiz. “Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol.” Toplum ve Bilim, 83, (2000): 58-79.
Koloğlu, Orhan. Jurnal, Osmanlı Ansiklopedisi (Tarih, Medeniyet, Kültür). 7, İstanbul: İz Yayınları, 1996.
Küçük, Cevdet. “II. Abdülhamid.” İslâm Ansiklopedisi, 1, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (1988): 216-224. Mehmed Murâd, Müdâfaa Niyetine Bir Tecâvüz! (Kırk Anbar’a Cevâb), Paris: Meşveret Matbaası, 1314.
Memâlik-i Mahrûsa-i Şâhâneye Duhûl ve İntişârı Memnu‘ Bulunan Kütüb ve Risâil-i Muzırrânın Esâmisini Mübeyyîn Cedveldir. Matbaa-i Osmânîye, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, 1900.
Mercan, Mehmet. “II. Abdülhamit Dönemine Ait Bir Jurnal Örneği: Sivas Valisi Halil Rıfat Paşa Hakkında Bir İhbârnâme.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17/2, (2007): 341-369.
Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınevi, 2010.
Tahsin Paşa. Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları, İstanbul: Milliyet Matbaası, 1931.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Edebiyat Üzerine Makaleler, Haz. Zeynep Kerman, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi Haz. Abdullah Uçman, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
Tekin, Emrullah (1997). “Hafiye.” İslâm Ansiklopedisi. 15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (1997): 115-116.
Tugay, Asaf. İbret, İstanbul: Sucuoğlu Matbaası, 1961.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000.
https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/2-abdulhamidi-gercekten-taniyor-muyuz-40230875 İlber Ortaylı’nın 24.09.2016 tarihli yazısı (Son Erişim 31.07.2021)