Fuzûlî’nin Türkçesinde Ezgili Soru Cümlesi Yapıları

İnsanın temel düşünme aşamalarından biri olan sorunun, bir dil bilgisi kategorisi olarak dünyadaki bütün dillerde olduğu gibi Türkçede de çeşitli kullanılma biçimleri bulunmaktadır. Bunlardan biri de ezgidir (intonation). Soru ezgisi, sözlü bir iletişim sırasında vericinin alıcıya iletmek istediği soruyu birden çok sözcükten oluşan bir cümleyle dile getirirken cümle içerisindeki başta vurgu ve ton dâhil olmak üzere birden çok parçalarüstü ses biriminin uyumlu birlikteliğiyle gerçekleşen ezgilemenin ortaya çıkardığı bir parçalarüstü ses birimidir. Ezgi, çağdaş Türk lehçelerinde ve ağızlarında, çok yaygın ve ölçünlü olmamakla birlikte soru cümlesi kurmada kullanılmaktadır. Ancak ezgili soru cümlesi üretmenin ölçünlü olduğu ve hem konuşma hem de yazı dilinde yaygın olarak kullanıldığı tek Türk lehçesi Azerbaycan Türkçesidir. Soru ezgisi, Azerbaycan Türkçesinde soru eki ve soru sözcükleri ile birlikte soru cümlesi üretme aracı olarak ölçünlü ve yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Azerbaycan Türkçesi tarihinde, Eski Anadolu Türkçesinden itibaren çok az da olsa kullanıldığı görülen bu soru cümlesi türü 16. yüzyılda Fuzûlî’den başlayarak daha yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. İnşa ettiği şiir diliyle sadece Azerbaycan’ın değil bütün Türk dünyasının çok önemli bir şairi olan Fuzûlî’nin Türkçesinde görülen ezgili soru cümleleri, şairin yaratıcılığı ve titizliğiyle kurulmuş farklı yapılarda karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada, Fuzûlî’nin Türkçe Divan’ında kullanılan ezgili soru cümleleri, bu tür soru cümlelerinin göstergesi olan çeşitli sözcük ve yapıların belirlenmesiyle tespit edilmiş, çıkarılan örnekler sınıflandırılarak çeşitli gruplara ayrılmış ve bu yapıların ezgili soru cümlesine dönüşmesini sağlayan ses ve biçim unsurları açıklanmıştır. Böylece, dil tarihlerinde sadece genel bir bilgi olarak yer alan ezgili soru cümlesi konusu, Fuzûlî örneklemi üzerinden incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Fuzûlî, Ezgili Soru, , Azerbaycan Türkçesi, , Türkiye Türkçesi, , Soru Biçimleri

Question Sentence Structures with Intonation in Fuzuli's Turkish

The question, one of the basic stages of human thinking, has various usages in Turkish as a grammar category as in all languages in the world. One of these usages is intonation. Question intonation is a suprasegmental phoneme created by the harmonious combination of multiple suprasegmental phonemes, including primarily stress and tone, in a sentence during a verbal communication while stating the question that the sender wants to convey to the receiver in a sentence consisting of multiple words. Intonation, though not very common and measured, is used to form question sentences in contemporary Turkish dialects and accents. However, Azerbaijani Turkish is the only Turkish dialect in which it is prudent to produce question sentences with intonation and is widely used in both spoken and written language. The question intonation is used in a measured and widespread manner as a means of producing question sentences together with the question suffix and question words in Azerbaijan Turkish. This question sentence type, which is seen to be used very little since Old Anatolian Turkish in the history of Azerbaijani Turkish, began to be more widely used starting from Fuzûlî in the 16th century. The questions sentences with intonations, available in Turkish of Fuzuli who is regarded as an important poet of not only in Azerbaijan but also the whole Turkish world with his unique poetic language that he formed, appear in different structures established with the creativity and meticulousness of the poet. In this study, the question sentences with intonations used in Fuzûlî's Turkish Divan were revealed by determining various words and structures that are indicative of such question sentences, the samples revealed were divided into various groups by categorization, and phonetic and morphological elements which enable these structures to turn into question sentences with intonation were explained. Thus, the subject of the question sentence with intonation, which is only general knowledge in the history of language, was examined by taking into consideration the Fuzûlî sample.

Keywords:

Fuzuli, questions with intonation, Azerbaijan Turkish, Turkey Turkish, Question Forms,

PDF

___

Abdullayev, Əlövset, Yusif Seyidov ve Ağamalı Həsənov. Müasir Azərbaycan Dili (C. 4: Sintaksis). Bakü: Şark-Garb, 2007.
Akar, Ali. “Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi”, TÜBAR 28 (2010): 15-29.
Akar, Ali. Oğuzların Dili-Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018.
Akar, Metin, Su Kasidesi Şerhi, Ankara: TDV Yayınları, 2008.
Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
Akyüz, Kenan, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur ve Süheyl Beken. Fuzûlî Türkçe Dîvân. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1958.
Alışık, Gülşen Seyhan. “Azerbaycan Türkçesi”. Türkler Ansiklopedisi. 19: 227-243. Ankara: 2002.
Altun, Hilal Oytun. “Türkçede Soru” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2009.
Aslanov, Vaqif, Sevil Mehdiyeva, Samət Əlizadə ve Afina Əlizadə. Azərbaycan Ədəbi Dili Tarixi (C. 1: XIII-XVI əsrlər). Bakı: Azərbaycan Elmlər Akademiası Nəsimi Adına Dilçilik İntitutu, 2007.
Aşkın Balcı, Hülya, Alp Karatay ve Sabriye Karatay. “İşlevleri Bakımından Ḳıṣṣü'l-Enbiya ve Nehcü'l-Feradîs'te Soru Cümleleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. Şinasi Tekin Özel Sayısı/27 (2005): 77-101.
Atabay, Neşe, Sevgi Özel ve Ayfer Çam. Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981.
Axundov, Cabir. Azərbaycan Dilində Sual Cümlələri (Eksperimental-Fonetik Tədqiq). Bakı: Azərbaycan Elmlər Akademiası Nəsimi Adına Dilçilik İntitutu, 1998.
Aydemir, İbrahim Ahmet. “Interrogative structures in Tuvan”, Turkic Languages 19 (2015): 113-127.
Bilgegil, M. Kaya. Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Güzel İstanbul Matbaası, 1964.
Boves, L. vd. “Automatic transcription of intonation in Dutch”, Intonation, Accent and Rhythm, Studies in Oiscourse Phonology, 20-45. Berlin: 1984.
Börekçi, Muhsine. “Türkçede Vurgu -Tonlama - Ölçü - Anlam İlişkisi”, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi 12 (2005): 187-207.
Bulak, Şahap. “Türkçede ‘-mI/-mI’ Soru Unsuru”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 66 (2019): 309-330.
Câfer, Ekrem, “Fuzûlî Şiirnin Vezni”, akt. Günay Kâzım Çatalkaya, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 9 (2012): 167-194.
Cemiloğlu, İsmet. Dede Korkut Hikâyeleri Üzerinde Söz Dizimi Bakımından Bir İnceleme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2001.
Ceylan, Ömür. “Tasavvufî Türk Şiirinde Müşterek Bir Üslup Vâdisi Olarak İstifhâm”, İstanbul Kültür Üniversitesi Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi (UTEK, 27-28 Ağustos 2007) Bildiriler, C. 2 Türk Edebiyatında Üslûp Arayışları, Edit. Hayati Develi, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 2009, 89-98.
Coşkun, Mustafa Volkan. “Ana Dili Eğitiminde Parçalarüstü Birimlerin Önemi ve Teknoloji Destekli Olarak Kavratılması”, Bilig 48 (2009): 41-52.
Coşkun, Mustafa Volkan. Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
Crystal, David. A Dictionary of Linguistic and Phonetics. Cambridge-USA: Third Edition, 1991.
Çetin, Engin. “Kutadgu Bilig’de Ne Soru Sözcüğü ve Kullanımları”, Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Değerleri Sempozyumu (26 Mayıs 2007) Bildirileri: 437-444.
Çetin, Engin. On Üçüncü Yüzyıl Öncesi Türkçesinde Soru. Doktora tezi, Çukurova Üniversitesi, 2008.
Daşdemir, Muharrem. Dedem Korkut Kitabı’nın Söz Dizimi. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2000.
Demir, Nurettin ve Emine Yılmaz. Türkçe Ses Bilgisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını, 2014.
Demircan, Ömer. “Türkçe Ezgilemeye Giriş”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 28-29/1980-1981 (1981): 65-79.
Dəmirçizadə, Abdülezel. Müasir Azerbaycan Dili (C. 1: Fonetika, Orfoepiya, Orfoqrafya). Bakü: Şark-Garb, 2007.
Dilaçar, Agop. “Türk Lehçelerinin Meydana Gelişinde Genel Temayüllerin Koyulaşması ve Körlenmesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 5 (1957): 83-93.
Dilçin, Cem. Studies on Fuzuli‟s Divan/Fuzûlî Divanı Üzerine Notlar. Harvard University: The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 2001.
Dizdaroğlu, Hikmet. Tümcebilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.
Ediskun, Haydar. Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
Eker, Süer. Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları, 2005.
Elməddin, Əlibəyzadə. Azərbaycan Dilinin Tarixi (C. II). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2008.
Ercilasun, Ahmet Bican. Kars İli Ağızları -Ses Bilgisi-. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983.
Ergenç, İclal ve Leyla Subaşı Uzun. “Bir Söylem Öğesi Olarak Ezgi”, DTCF Dergisi 38/1-2 (1998): 121-155.
Ergin, Muharrem. Azerî Türkçesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları, 1997.
Gencan, Tahir Nejat. Dilbilgisi. İstanbul: Kanaat Yay., 1992.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Fuzûlî Divanı. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1961.
Guliyev, İlkin. “Kaşgarlı Mahmud’un ‘Divanü Lügatit Türk Eserinde Kullanılmış Soru Cümleleri (Azerbaycan Türkçesi İle Mukayese)”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi 11 (2013): 15-27.
Hatiboğlu, Vecihe. Türkçenin Sözdizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1972.
Hüseynzade, Muxtar. Müasir Azerbaycan Dili (C. 3: Morfologiya). Bakü: Şark-Garb, 2007.
Kahraman, Tahir. Çağdaş Türkiye Türkçesi Dilbilgisi. Ankara: Dumat Basımevi, 2001.
Kaplan, Hasan, “Fuzûlî’nin Gazellerinde Aruz Uygulamaları: Fuzûlî’nin İmale Kullanımının Bâkî’yle Mukayesesi”, Route Educational and Social Science Journal Volume 4(7) (2017): 390-429.
Kaplan, Hasan, “Fuzûlî’nin Gazellerinde Aruz Uygulamaları: Fuzûlî’nin Med Kullanımının Bâkî’yle Mukayesesi” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(2) (2018): 837-876.
Karaağaç, Günay. Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2012a.
Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012b.
Karahan, Abdülkadir. “Fuzûlî”. İslam Ansiklopedisi. 13: 240-246. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
Karahan, Leyla. Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
Karahan, Leyla. Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
Karataş, Mustafa. “Azerbaycan Türkçesinin Fuzûlî’deki İzleri”, Turkish Studies (International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic) 5/1 (2010): 525-555.
Karataş, Mustafa ve Ali İhsan Çevik. “Dil Öğretiminde “Ana Lehçe” ile “Hedef Lehçe” Arasındaki İlişkinin (Benzerlik) Dil Becerilerine Etkisi (Azerbaycan Türkçesi-Türkiye Türkçesi Örneği)”, IJLET (International Journal of Languages’ Education and Teaching 5/3 (2017): 579-608.
Karataş, Mustafa. Her Yönüyle Türk Dili. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
Karataş, Mustafa. Türkçe ve Felsefe Terimleri. Ankara: Pegem Yayınları, 2020.
Kaya, Tuba. “Oğuz Grubu Türk Dillerinde Soru Yapıları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2019.
Kazımov, Qǝzǝnfǝr Ş. Müasir Azǝrbaycan Dili-Sintaksis. Bakü: Elm ve Tǝhsil, 2010.
Kocakaplan, İsa. Açıklamalı Edebî Sanatlar. İstanbul: Damla Yayınevi, 1998.
Koç, Aylin. “Noktalama İşaretlerinin Tarihçesi”, Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler, 321-334. İstanbul: Ka Kitap, 2017.
Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
Korkmaz, Zeynep. “Fuzûlî’nin Dili”, Türk Dili Dergisi 517 (1995): 71-80.
Kortantamer, Tunca. Eski Türk Edebiyatı Makaleler. Ankara: Akçağ Yayınları, 1993.
Kortmann, Bernd. Linguistik: Essentials Anglistik, Amerikanis-tik. Berlin: Cornelsen Verlag, 1999.
Köprülü, Mehmet Fuad. “Fuzûlî”. İslam Ansiklopedisi. 4: 686-699. İstanbul: MEB Yayınları, 1988.
Lindner, Gerhart. Grundlagen und Anwendung der Phonetik. Berlin: Akademieverlag, 1981.
Lipka, Leonhard. “Functional sentence perspective, intonation and the speaker”, Grundbegriffe und Hauptströmungen der Linguistik, 133-141. Hamburg: 1977.
Mazıoğlu, Hasibe. Fuzûlî Üzerine Makaleler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
Mǝhǝrrǝmova, R. C. ve M. P. Cahangirov. Azərbaycan Dilinin Tarixi Sintaksisinə Dair Materiallar: Sadə Cümlə. Bakü: Azərbaycan Nizami Adına Ədəbiyyat və Dil İnstitüsü, 1962.
Nash, Rose. Turkish İntonation- An Instrumental Study. Mouton, 1973.
Nǝcǝfov, Əzizağa Bayramoğlu. Füzuli-Şairin Yaradıcılıq Psixologyası. Bakı: Mütercim Neş., 2012.
Özkan, Mustafa. Mahmûd b. Kâdî-i Manyâs. Gülistan Tercümesi Giriş-İnceleme- Metin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993.
Özsoy, Sumru. “Ses Bilgisi”, Genel Dilbilim-II, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, 2013.
Saraç, A. Yekta. Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, İstanbul: R Yayınları, 2000.
Selen, Nevin. Entonasyon Analizleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1973.
Şçerbak, A. M. Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler. Çeviren Yakup Karasoy, Naile Hacızade, Mevlüt Gülmez. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
Tansu, Muzaffer. Türk Dilinin Entonasyonu Tevrübi Etüd. Ankara: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Enstitüsü Neşriyatı, 1941.
Tarlan, Ali Nihat. Fuzûlî Divanı Şerhi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.
Tokat, Feyza. “Türkçenin Tarihî Dönemlerine Ait Yazılı Kaynaklarda Ezgi İle Soru: Tezkire-İ Şeyh Safî Örneği”, Uluslararası Türk Lehçeleri Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD) 2/2 (2018): 15-26.
Uzun, Nadir Engin. “Türkçenin Öğretimi için Soru Tümcesi Türleri Üzerine Bir Sınıflama Denemesi”, Dil Dergisi 131(2006): 15-31.
Yalçınkaya, Şerife. “Aruzun Türkçede İşleyiş Sistemi Üzerine Bazı Notlar -Nev’î Dîvânı Örneği”, Türk Dünyasından Halil Açıkgöz’e Armağan, Haz. Hayri Ataş. İstanbul: Doğu Kitabevi: 441-451.
Zülfikar, Hamza. “Türkçede Cümle”, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, 153-218. Ankara: Yargı Yayınevi, 2003.