Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

Yazı dilleri fonetik alfabenin gelişmesiyle kurulmaya başlamıştır. Çeşitli dillere uyarlanan fonetik alfabe, uygulandığı dillerin seslerini göstermekte yetersiz kalmış ve konuyla ilgili yazı-fonoloji sorunları o çağlardan günümüze dek tartışılmıştır. Türk dilinin tarihî alfabeleri ve bu alfabelerle yazılmış metinlerde de yazım sorunları görülmüştür. Bu alfabelerden ilki olan Köktürk alfabesinde Türkçenin fonetik sistemi belli oranda gösterilmiştir. 8. yüzyılda Maniheist-Budist uygarlık çevresine dâhil olan Uygurlar, Soğd esaslı yazıyı kabul etmişlerdir. Bu alfabe Türkçenin seslerini göstermede yetersiz kalmıştır. 9. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Arap alfabesiyle yazılmaya başlayan Karahanlı lehçesi metinleri Uygur yazım sistemine adapte edilmiştir. Bu yazım sorunları, Anadolu’da Oğuzcanın kurulup gelişmeye başladığı 13-15. yüzyıllar arasında önemli bir mesele olarak karşımıza çıkar. Bu yazı dili ilk dönemlerde Hazar ötesindeki Türk yazı geleneklerinden beslenmiştir. Bu dönem metinlerinde /ç/, /p/, /t/ ve /ñ/ ünsüzlerinin yazımında ikili yazımlara rastlanmaktadır. Yazım farklılıklarının temel sebebi alfabe kaynaklıdır. Dilde sabit olan fonemlerin aynı metinlerde farklı harflerle gösterilmesi, burada fonetikten çok yazımı ilgilendiren bir sorundur. Bu sorun, harflerin sesleri karşılamamasıyla ilgilidir. Alfabe ve yazım dilin fonetiğiyle ilgili değildir. Bu yüzden Eski Oğuz lehçesiyle yazılmış bu metinlerin sesletiminde (telaffuz) Oğuz yazı dilleri ve ağızlarındaki Oğuzca şekiller esas alınmalıdır.

Anahtar Kelimeler:

Alfabe, Arap Alfabesi, Eski Oğuz Lehçesi, Yazı/dil ilişkileri, Türkçe metinlerde alfabe sorunları

A Phonological Problem Related to the Alphabet of the Old Oghuz Dialect: The Inscription of Consonants

Written languages began to form with the evolution of phonetic alphabets. Phonetic systems were adapted to varied languages but the sounds uttered in a language were insufficiently demonstrated in scripts. The problems pertaining to written-phonology have consequently been discussed since ancient times. Similar difficulties were also observed in the Turkish alphabet and historical texts. The Turkish phonetic system is symbolized to a certain extent in the Köktürk alphabet. The Uighurs constitue an ethnic group included in the Manichaean-Buddhist civilization circle. This indigenous culture adopted the Sogdian based writing system in the 8th century. However, the Aramaic-inspired alphabet could not adequately encompass Turkish sounds. Karakhanid dialect texts began to be inscribed using the Arabic alphabet in the second half of the 9th century. This script has been adapted to the Uighur spelling system. The spelling problems that appeared became an important issue between the 13th and 15th centuries, when Oghuz Turkish started to develop in Anatolia. This written language was first nourished by Turkish writing traditions beyond the Caspian. Binary spellings are encountered in the writing of consonants /ç/, /p/, /t/ and /ñ/ in the texts of this period. The spelling differences stem primarily from the alphabet. A problem obviously concering the inscription rather than phonetics may be discerned if the phonemes established in a language are displayed in the same text using discrete letters. Such difficulties occur when letters do not match sounds. Alphabets and spellings are unrelated to the phonetics of a language. Therefore, the features of the Oghuz language and dialects should ground the pronunciation of texts written in Old Oghuz dialect.

Keywords:

Alphabet, Arabic alphabet, Old Oghuz dialect, Writing/language relations, Alphabet problems in Turkish texts,

PDF

___

Adamović, Milan. Konjugationsgeschichte der türkischen Sprache, Leiden: E.J. Brill, 1985.
Akar, Ali. “Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi”, Türklük Bilimi Araştırmaları-Journal of Turkology Research, Uluslararası hakemli dergi, 28. Sayı/Volume, (2010): 15-29.
Akar, Ali. “Bir Kuruluş Dönemi Metni Olarak Garibnâme”, Âşıkpaşa ve Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Oluşumu Sempozyumu Bildirileri, (Haz.: Prof. Dr. M. Fatih Köksal), Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yay., 2013.
Akar, Ali. Oğuzların Dili, Eski Anadolu Türkçesine Giriş, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
Akar, Ali. Türk Dili Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
Arat, Reşit Rahmeti. “Anadolu Yazı Dilinin Tarihî İnkişafına Dair”, Makaleler (Haz. Osman F. Sertkaya), C. I, Ankara: TKAE Yay., 1987.
Ata, Aysu. Nehcü’l- Ferȃdìs- Uştmahlarnıng Açuk Yolı. Cennetlerin Açık Yolu. III Dizin-Sözlük, Ankara: TDK Yay.,1998.
Ayan, Hüseyin. Şeyhoğlu Mustafa Hurşid-nâme, İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.,1979.
Banguoğlu, Tahsin. “Oğuz Lehçesi Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1960, Ankara: TDK Yay.,1960.
Canpolat, Mustafa. “Behcetü’l-Hadayık’ın Dili Üzerine” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1967, (2. baskı) (Beh.) Ankara: TDK Yay., 1989.
Çelik, Şeyma. Nehcü’l-Ferâdis’te Yazım (İmlâ) Çeşitliliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, 2017.
Clauson, Sir Gerard. Türkçe-Moğolca Çalışmaları, (Çev.: Fatma Kömürcü), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., 2017
Demir, Necati. Danişmend Gazi Destanı, İstanbul: Ötüken Neşriyat Yay., 2018.
Demirci, Ümit Özgür ve Şenol Korkmaz. Yusuf u Zeliha, İstanbul: Kaknus Yay., 2008.
Develi, Hayati. Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, Ankara: TDK Yay., 1995.
Dilaçar, Agop. “Türk Lehçelerinin Meydana Gelişinde Genel Temayüllerin Koyulaşması ve Körlenmesi” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1957, Ankara: TDK Yay., 1988.
Dilçin, Cem. Mesud bin Ahmed Süheyl ü Nevbahar, İnceleme-Metin-Sözlük, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 1991.
Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı, I-II, Ankara: TDK Yay., 2016.
Erkan, Mustafa. “Behcetü’l-Hakâyık”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yay., 1992.
Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yay.,1988.
Gökçe, Aziz. “Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine Dudak Uyumu ve Ünsüz Uyumu”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring (2009).
Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK Yay., 1997.
Hughes, Jay. “Diller ve Yazı” (Çev.: İ. Ulutaş-Y. Özçoban) Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. İzmir, 5. S:3. (2005): 339-351.
Jean, Georges. Yazı: İnsanlığın Belleği. (Çev. N. Başer), İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2010.
Johanson, Lars. “Die westoguzische Labialharmonie”, Orientalia Suecana, 27-28. (1979): 63-107.
Karahan, Leyla. “Eski Anadolu Türkçesinin Kuruluşunda Yazı-Ağız İlişkisi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 1/1 Summer, 2006.
Kartallıoğlu, Yavuz. Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar), Ankara: TDK Yay., 2011.
Korkmaz, Zeynep. Sadru’d-din Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Ankara: DTCF Yay., 1973.
Korkmaz, Zeynep. “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayı, Ankara: TDK Yay., 1975.
Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi, Ankara: TDK Yay., 2013.
Mazıoğlu, Hasibe. Ahmed Fakih, Kitabu Evsafı Mesacidü’ş-Şerife, Ankara: TTK Yay., 1974.
Tekin, Şinasi. “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde ‘olga-bolga’ Sorunu”, TDAY - Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1973-1974, Ankara: TDK Yay., 1974.
Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi., 2000.
Tezcan, Semih ve Hendrik Boeschoten. Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2001.
Tulum, Mertol. Tarihi Metin Çalışmalarında Usul, (Menâkıbü’l-Kudsiyye’de Bir Deneme), İstanbul: Deniz Kitabevi, 2000.
Üstünova, Kerime. Kutbe’d-dîn İznikî Mukaddime, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yay., 2003.
Yavuz, Kemal. Âşık Paşa, Garib-nâme, I/1, I/2, II/1, II/2, Ankara: TDK Yay., 2000.
Yücel, Bilal. Adnî Divanı, Ankara: Akçağ Yay., 2003.