AMERİKAN BELGELERİNE GÖRE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA OSMANLI DEVLETİ’NDE PARA POLİTİKASI VE BU DOĞRULTUDA YAPILAN DÜZENLEMELER

20. yüzyılın ilk çeyreği Osmanlı Devleti için hem askerî hem de ekonomik açıdan oldukça sıkıntılı bir dönem olmuştur. Uzun süren savaşlar dolayısıyla harcamaların artması bu süreçte para ile ilgili politikaları önemli hâle getirmiştir. Bu doğrultuda Birinci Dünya Savaşı’nın finansmanını sağlamak üzere Osmanlı Devleti’nde üçüncü kez kaime (evrak-ı nakdiye) piyasaya sürülmüş ancak kaime uygulamasına para düzeni ile ilgili mevcut sorunlar da eklenince sistem adeta içinden çıkılamaz bir duruma gelmiştir. Bu nedenle bir takım düzenlemeler yapılması zorunlu olmuştur. Bu çalışmada Birinci Dünya Savaşı sırasındaki para politikaları, bu politikayı etkileyen faktörler ve para sisteminde yapılan düzenlemeler konu edinilmiştir. Bu doğrultuda Birinci Dünya Savaşı sırasında gerçekleştirilen kaime uygulaması, 1916 yılında Tevhid-i Meskûkât Kanunu’nun çıkarılması ve 1917 yılında Kambiyo Muamelat-ı Merkez Komisyonu’nun kurulması ve uygulamadaki etkileri ABD Milli Arşivi (NARA)’ndeki belgeler ışığında izah edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, para, kambiyo, ABD İstanbul Elçiliği

THE OTTOMAN MONETARY POLICIES AND ARRANGEMENTS DURING THE FIRST WORLD WAR ACCORDING TO THE AMERICAN DIPLOMATIC DOCUMENTS

The first quarter of 20th century presented very troublesome years for Turkey both in terms of military and economic developments. The government spending was augmented to a great extent by the longlasting wars and this increased the significance of monetary policies. The Ottoman wartime government, therefore, resorted to printing paper money (kaime/ evrak-ı nakdiye). Like its two previous examples in the Empire, issuing paper money in large amounts created a quagmire of economic problems because of the already existing structural problems in the monetary system. This situation necessitated some rearrangements in the monetary system. This study examines the Ottoman monetary policies during WWI and the factors influencing these policies as well as the arrangements made in the Ottoman monetary system. In this respect, the kaime practice, 1916 Single Currency Act (Tevhid-i Meskûkât Kanunu), the establishment of the Central Commission of Foreign Exchange Affairs (Kambiyo Muamelat-ı Merkez Komisyonu) in 1917 and the practical effects of this Commission are discussed on the basis of the primary sources from the National Archives and Record Administration of the USA (NARA).

Keywords:

The Ottoman Empire, money, foreign exchange, the American Embassy in İstanbul,

PDF

___

NARA (National Archives and Records Administration). 867.515. Halep’teki Amerikan Konsolosluğu’ndan ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 4 Mart 1913 tarihli rapor.
NARA. 867.515/2. İstanbul’daki Amerikan Başkonsolosluğu’ndan ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 17 Nisan 1915 tarihli rapor.
NARA. 867.515/3. Beyrut’taki Amerikan Konsolosluğu’ndan ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 21 Mart 1916 tarihli rapor.
NARA. 867.515/4. İstanbul’daki Amerikan Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 28 Nisan 1916 tarihli rapor.
NARA. 867.515/6. İstanbul’daki Amerikan Elçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 8 Eylül 1916 tarihli rapor.
NARA. 867.6151/2. İstanbul’daki Amerikan Elçiliği’nden Kopenhag üzerinden ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 25 Kasım 1916 tarihli telgraf.
NARA. 867.515/A. ABD Dışişleri Bakanlığı’ndan İstanbul’daki Amerikan Büyükelçiliği’ne gönderilen 9 Şubat 1915 tarihli telgraf.
NARA. 867.515/1. İstanbul’daki Amerikan Büyükelçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 17 Şubat 1915 tarihli telgraf.
NARA. 867.5151/3. İstanbul’daki Amerikan Elçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 6 Şubat 1917 tarihli rapor.
NARA. 867.5151/4. İstanbul’daki Amerikan Elçiliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 13 Mart 1917 tarihli rapor.
NARA. 867.5151/5. ABD’deki Fransa Cumhuriyeti Büyükelçiliği’nden J.J.Jusserand’ın ABD Dışişleri Bakanı Robert Lansing’e gönderdiği 9 Nisan 1917 tarihli telgraf.
NARA. 867.5151/5. ABD Dışişleri Bakanı Robert Lansing’in ABD’deki Fransa Cumhuriyeti Büyükelçisi J.J.Jusserand’a gönderdiği 12 Nisan 1917 tarihli rapor.
NARA. 867.5151/5. ABD Dışişleri Bakanı Robert Lansing’in, Stockholm’daki Amerikan temsilcisi Morris’e gönderdiği 1 Mayıs 1917 tarihli telgraf.
NARA. 867.5151/6. Stockholm’daki Amerikan temsilcisi Morris’in ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği 1 Haziran 1917 tarihli telgraf.
NARA. 867.5151/6. ABD Dışişleri Bakanı Robert Lansing’in ABD deki Fransız Büyükelçisi J.J.Jusserand ‘a gönderdiği 18 Haziran 1917 tarihli telgraf.
NARA. 867.5151/7. Pontarlier /Bern (İsviçre)’deki Amerika’nın diplomatik temsilcisi Stovall’ın ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği 18 Temmuz 1917 tarihli telgraf.
AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kâğıt Para ve Sosyo- Ekonomik Etkileri, Eren Yayıncılık İstanbul, 1996.
AL, Hüseyin, “Tanzimat Dönemi’nde Ufaklık Para Sorunu (18391879),Ekonomi Bilimleri Dergisi, C.3, No.1, 2011, s. 69-78.
BABAN, Şükrü, “Tanzimat ve Para”, Tanzimat-I, Komisyon, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1999, s. 233-264.
BARIKAN, Aziz, “Para, Banknot, Kâğıt Para”, Ankara Barosu Hukuk Dergisi, C. 5, Sayı. 49, Mayıs 1948, s. 1-10.
BAYKAL, Bekir Sıtkı “Osmanlı İmparatorluğunda XVII. Ve XVIII. Yüzyıllar Boyunca Para Düzeni ile İlgili Belgeler”, Belgeler, C. IV, Sayı. 7-8, 1967 den ayrı basım, TTK Basımevi, Ankara 1969, s. 4977.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C.III/4, T.T.K. Basımevi, Ankara 1967.
CAVİD BEY, Meşrutiyet Ruznâmesi, C.1, Haz. Hasan Babacan- Servet Avşar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
CEZAR, Yavuz, “18. ve 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Sarraflar”, Gülten Kazgan’a Armağan- Türkiye Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 179-207.
ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
ÇİFTÇİ, Murat - SEYMEN, Recep, “Osmanlı Kaimeleri’nin Halktan Kabul Görmemesinin Nedenleri(Hayek-Gellner-Keyder Üçlemesiyle Bütünsel Sentez),Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, C.9, Sayı.1, 2012,s. 956-964.
ELDEM, Edhem, 135 Yıllık Bir Hazine- Osmanlı Bankası Arşivinde Tarihten İzler, Edt. Serhan Ada, Osmanlı Bankası A.Ş., İstanbul 1997.
ELDEM, Edhem, Osmanlı Bankası Tarihi, Çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994.
EROL, Mine, Osmanlı İmparatorluğunda Kâğıt Para (Kaime), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1970.
GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2013.
GONNARD, R. “Kağıt Para”, çev.R-Ş. Suvla, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.4, Sayı. 16, 1938, s. 728-760.
GÜRAN, Tevfik “Osmanlı Kamu Maliyesi, 1839-1918”,Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler, Haz. Mehmet Genç- Erol Özvar, C.1, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2006, ss.65-93.
HALİL EDHEM, Meskûkât-ı Osmaniye, Enderun Yayınları, İstanbul 1989.
HASAN FERİD, Osmanlı’da Para ve Finansal Kredi-Meskûkât, C.1, Haz. Mehmet Hakan Sağlam, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, İstanbul 2008, s. 2328.
HASAN FERİD, Osmanlı’da Para ve Finansal Kredi, Evrak-ı Nakdiye, C. 2, Haz. Mehmet Hakan Sağlam, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, İstanbul 2008.
HASAN FERİD, Osmanlı’da Para ve Finansal Kredi-Bankacılık, C.3, Haz. Mehmet Hakan Sağlam, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, İstanbul 2008.
KAZGAN, Gülten, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1999.
KAZGAN, Haydar, Osmanlıda Avrupa Finans Kapitali, C.I, Roma Yayınları, Ankara 2005.
KAZGAN, Haydar, Galata Bankerleri, Türk Ekonomi Bankası Yayını, İstanbul 1991.
KÖKLÜ, Aziz, “Ufak Paralar ve Ufak Para Kanunlarımız”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C.2, Sayı.1, 1947, s. 135-146.
MARUFOĞLU, Sinan, “Osmanlı Taşra Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunları ( Musul, Bağdat ve Basra Eyaletleri Örneği), Birinci İktisat Tarihi Kongresi-2, (7-8 Eylül 2007), Haz. Deniz Özbay- Fahri Solak vd., Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2010, s. 147-160.
Osmanlı Dönemi Borsa ve Mali Sistemi, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yayınları İstanbul 1990.
PAKALIN, Mehmet Zeki, “Mangır”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993.
PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007.
PAMUK, Şevket, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Para,1326-1914”,Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Edt. Halil İnalcık, Donald Quataert, C.2, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 1055-1093.
PAMUK, Şevket, “Osmanlı Devleti’nin İç Borçlanma Kurumlarının Evrimi, 1600-1850”,Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Seçme Eserleri-I,Çev. Gökhan Aksay, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2014, s. 133146.