TEKSTİL HAMMADDELERİNİN BOYANMASININ TARİHSEL GELİŞİMİ VE BOYARMADDELER

İnsanın yararına olan her şeyin doğada gizlendiği gözlemler sonucunda fark edilmiştir. Özellikle bitkilerin ve hayvanların bünyelerinde bazı renk pigmentleri barındırdığına dair keşif, söz konusu canlıların, insanların yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamanın yanı sıra günlük hayatta kullanılacak eşyaları güzelleştirmek için de bir araç olduğunu göstermiş ve bu yönde araştırmalar yapılmasına sebebiyet vermiştir. Avcılığa ve toplayıcılığa dayalı yaşam şekli süren ilk insanların, mağaralarda yaşadıkları ve bunların duvarlarını, çevrelerinde gördükleri hayvanların betimlemeleriyle tezyin ettikleri günümüze ulaşan duvar resimlerinden anlaşılmaktadır. Söz konusu hayvan çizimlerinin doğada keşfedilen cevherlerin ezilmesi ve sulandırılması suretiyle elde edilen karışımlarla renklendirildikleri yapılan tetkiklerle ortaya konmuştur. Yerleşik yaşama geçişle birlikte hayvanların evcilleştirildiği ve bunların liflerinden ip üretilerek, tekstil yapımında kullanılmaya başlandığı bilinmektedir. Liflerin doğal halinde değerlendirildiği ilk zamanların ardından dönem insanının, doğada bulunan bitkilerin ve hayvanların da bünyelerinde renk cevherleri barındırdıklarını gözlemleri sonucu keşfetmeleri ve bunlardan deneme yanılma yöntemiyle renk üreterek, tekstil üretiminde kullanılacak elyaflara uygulamaya başlaması, tekstil tarihi açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur. Söz konusu pratiklerin verimli sonuçlar vermesi bu doğrultuda çalışma yapanları heveslendirmiş ve çalışmalarını sürdürmeye teşvik etmiştir. Elde edilen bulguların reçetelendirilmesi ile bilgiler nesilden nesle aktarılmış ve tarih boyunca kullanılması sağlanmıştır. Bu çalışma, konu kapsamında ortaya konan literatürün analiz edilip, derlenmesi sonucunda ortaya konmuştur. Makale kapsamında insanoğlu tarafından keşfedilerek tekstil elyaflarının renklendirilmesinde kullanılan doğal (bitkisel, hayvansal) ve sentetik boyarmaddelerin; tarihsel süreçteki gelişimi, kullanımı ve sınıflandırılması ele alınmıştır.

THE HISTORICAL DEVELOPMENT OF TEXTILE RAW MATERIAL DYEING AND DYESTUFFS

It is noticed by the observations that everything for the benefit of human is hidden within the nature. Especially the discovery of some colour pigments in plants and animals indicate that mentioned creatures are means of embellishing daily life objects besides fulfilling peoples sustaining needs. This lead up to researches on the subject. It is understood from the wall paintings that ancient people who had a forager lifestyle used to live in the caves and they ornamented the cave walls with imageries of animals they see around. It is clear by the examinations that these animal figures were encolored by using mixtures produced by grinding and diluting the elements they discovered in the nature. It is known that the animals were domesticated and strings were produced with their fibers after sedentism. After previous times when those fibers were used in natural form, it has been an important milestone for textile history that people of the era discovered by observations that plants and animals in nature have colour elements and produced colours out of them by trial-and-error method and they started to apply them to the fibers they use in textile production Positive outcomes of these practices have encouraged them to keep on working. By prescribing the process and results, these informations were passed down to generations and used throughout history. This study is presented as a result of analyzing and compiling the literature on the subject. The historical progress, use and classification of natural (plant, animal) and synthetic dyestuffs which are discovered by human and used for encolouring textile fibers were discussed in this article.

___

  • Allane, L. (1995). Kilims A Buyer’s Guide, London: Thames&Hudson Publish.
  • Arlı, M. ve dğr. (1993). “El Dokuması Halıcılıkta Bitkisel Boya Kullanımı”, Tekstil ve Mühendis, Sayı 38, İzmir: TMMOB Tekstil Mühendisleri Odası Yayını, s. 91-96.
  • Atçeken, Z. – Bedirhan, Y. (2012). Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyet Tarihi, Ankara: Eğitim Yayınları.
  • Aytaç, Ç. (1982), El Dokumacılığı, İstanbul: MEB Yayınları.
  • Bodur, F. (1984). “Karapınar Halıcılığı”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, s.73-81.
  • Böhmer, H. ve dğr. (2002). Koekboya (İng. Çev. Lawrence E. Fogelberg), Germany: Remhöb Verlag.
  • Canatar, M. (1998). “Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayii ve Boyarmaddeler Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, XVIII, İstanbul: Enderun Kitabevi, s. 89-104.
  • Çantay, G. (2002). “Anadolu Türk Beylikleri Sanatı”, Türkler, C. 8, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.15-29.
  • Çoruhlu, T. (2005). “Sakarya İlinde Türk El Sanatları”, Sakarya İli Tarihi II, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, s. 1097-1110.
  • Çoruhlu, Y. (2013). Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
  • Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
  • Deniz, B. (2005). Anadolu Türk Halı Sanatının Kaynakları, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı XIV/1, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, s. 79-103.
  • Durduyeva, G. (1996). “Türkmen Halılarında Boyaların Yeri”, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Şöleni Bildirileri, Kayseri: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, s. 111-113.
  • Durukan, A. (2014). “Beylikler Dönemi Kültür Ortamından Bir Kesit”, Turkısh Studıes-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume9/10 Fall 2014, p. 391-502, ISSN: 1308-2140 www.turkishstudies.net, DOI
  • Number:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7730 ANKARA-TURKEY
  • Eren, H. ve dğr. (1988), Türkçe Sözlük II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Eyice, S. (1997). “Hamam”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 15, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, s. 402-430.
  • Enkhbaatar, B. (2013). Geleneksel Moğol Çadırından Bağımsız Konut Yaşamına Geçişte Mekânsal Gereksinimler ve İlişkiler, İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
  • Eyüboğlu, Ü. - Yaraş F. (1990). “Doğal Boyalarla Kırmızılar, Morlar, Maviler”, Türkiyemiz, Sayı 61, İstanbul: Ak Yayınlar, s. 40-53.
  • Genç, M. – Karadağ, R. (2003). “Silifke Türkmenlerinde Dokuma”, 10 ICOC, Washington D.C.
  • Genç, M. – Karadağ, R. (2007). “Sivas Halılarında Kullanılan Doğal Boyarmaddeler ve Boyarmadde Analizleri”, Osmanlılar Zamanında Sivas Sempozyumu Bildirileri, Sivas: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, s. 179-187
  • Genç, M. (2008). “Akdeniz Bölgesi Doğal Boyarmadde Kaynakları ve Boyarmadde Analizleri”, Güzel Sanatlar Etkinlikleri 1 Bildiriler, Antalya, s. 197-203.
  • Genç, M. (2008). “Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Ayvacık İlçesinde Bulunan Doğal Boyarmadde kaynakları”, Ayvacık Değerleri Sempozyumu 29-30 Ağustos, Ayvacık: Ayvacık Kaymakamlığı yayınları, s. 323-341.
  • Genç, M. (2017) “Sakarya Çevresi Doğal Boyarmadde Kaynakları ve Boyahaneler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 26, Isparta:SDÜ Yayınları, s. 100-119.
  • Genç, M. – Koyuncu Okca, A. (2017), “Stratonikeia Antik Kentinde Tespit Edilen Osmanlı Dönemi Doğal Boyama Atölyesi-Natural Dyeing Workshop from Ottoman Period Found in Ancient City of Stratonikeia”, II. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu-II. International Mediterranean Art Symposiium (10-12 Mayıs-May 2017), Antalya: Akdeniz Üniversitesi yayınları, s. 182-188.
  • Gömeç, S. (2007). “Türklerin ve Moğolların Tarihi İki Boyu”, Turkısh Studıes-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/1 Winter 2007, p. 10- 16, ISSN: 1308-2140 www.turkishstudies.net, DOI Number:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.32 ANKARA-TURKEY
  • Guckelsberger, Marianne (2013). Purple Murex Dye in Antiquity, İslandiae: Haskoli İsland İmer, Z. (1999). “Türklerin Dokuma Sanatında Boyacılık”, Erdem Dergisi Halı Özel Sayısı, Cilt II, Sayı 29, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 331-353.
  • Karadağ, R. (1999). “Topkapı Sarayı Müzesi’nde Bulunan 16. Yüzyıldan Kalma Bazı İpekli Kumaşların Boyarmadde Analizleri”, Erdem Dergisi, Cilt 10/29, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 355-357.
  • Karadağ, R. – Genç, M. (2005). “Anadolu Türk El Dokumalarında Kullanılan Doğal Boyarmadde Kaynakları ve Boyama Yöntemleri”, 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Cilt III, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 1383-1411.
  • Karadağ, R. (2007). Doğal Boyamacılık, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
  • Karadağ, R. (2008). Doğal Boyama Reçeteleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
  • Kayabaşı, N. – Ölmez, F. N. (2000). “Bitkisel Boyacılıkta Mordanlamanın Önemi ve Mordanlama Yöntemleri”, III. Ulusal Türk El Dokumalarına Yaklaşım ve Sorunları Sempozyum Bildirileri, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, s. 112-116.
  • Kayaoğlu, İ. (1981). “Anadolu Selçuklu Devrinde Ticari Hayat”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, ss. 359-373.
  • Kayalı, Y. (2015). “Anlaşılmaz, İbret Verici ve Deşifre Edilmemiş Yönleriyle İndus Vadisi Medeniyeti”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 7, Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, ss. 191-206.
  • Kepcioğlu, K. (1942). “Tarihi Bilgiler ve Vesikalar”, Vakıflar Dergisi, S. II, Ankara: Vakıflar Müdürlüğü Yayınları, s. 405-422.
  • Koyuncu Okca, A. – Genç, M. (2015). “Anadolu Halı ve Kilimlerinde Renk-Color in Anatolıan Carpets and Rugs”, SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 2, Sayı 4, Malatya: İnönü Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yayını, s. 235-246.
  • Koyuncu Okca, A. – Genç, M. (2015). “Ahşap Oyuncaklarının Kökboya, Cehri ve İndigo İle Boyanması-Painting of Wooden Child Toys With Kokboya, Cehri and Indigo”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Cilt:10, Sayı:19, s. 73 – 88.
  • Kucur, S. S. (2009). “Anadolu Selçukluları”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 36, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, ss.384-385.
  • Küskü, S. G. (2014). “Türk Dönemi Manisa Kenti ve Düşündürdükleri”, Turkısh Studıes-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Voluma 9/10 Fall 2014, p. 639-656, ISSN: 1308-2140 http://www.turkishstudies.net, DOI Number:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6875 ANKARA-TURKEY
  • Melo, M. J. (2009). “History of Naturel Dyes in the Ancient Mediterranean World”, Handbook of Natural Colorants, , United Kingdom: Wiley Publish, pp. 3-20
  • Merçil, E. (2009). “Kirman Selçukluları”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 36, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları s. 379,380.
  • Mutlu, S. A. (2017). “Asur ve Urartu Devleti’nin Manna Ülkesi Üzerindeki Hâkimiyet Politikası”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt 4, Sayı 11, s. 225-239.
  • Mülayim, S. (1984). “Kökboyalar Üzerine Birkaç Not”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, ss. 133-136.
  • Önder M. (1968). “Halılar, Kilimler ve Bir Yazılı Halı”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı XI, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 5-12.
  • Örnek, Z. (1966). “Alacahöyük ve Civarı Örme ve Dokuma Motifleri”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı IX, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 47-79.
  • Özgüdenli, O. G. (2009). Selçuklular – Sosyoekonomik ve Kültürel Hayat, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 36, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, s. 389-392.
  • Öztürk, İ. (1982). “Bitki Boyaları Üzerine Birkaç Not ve Yenikent Köyünden Boyama Örnekleri”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı 17, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 49-58
  • Öztürk, İ. (1999). Doğal Bitkisel Boyalarla Yün Boyama, İzmir: Dokuz Eylül Yayınları.
  • Pamir, H. (2009). “Alalakh’dan Antıokheıa’ya Hatay’da Kentleşme Süreci”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 6/12, Hatay: Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları, s. 258-288.
  • Parlak, T. (2007). Çoruh Vadisinde Bitkisel Boya Potansiyeli, Ankara:Atatürk Üniversitesi Yayınları.
  • Phıpps, E. (2010). Cochineal Red The Art History of a Colour, New York: Yale University Press. Reese, D. S. (2010). “Shells from Sarepta (Lebanon) and East Mediterranean Purple-Dye Production”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 10, Greece:MAA, pp. 113-141.
  • Rona, Z. (1997). “Boya”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul:Yem Yayınları, s. 280.
  • Sever, H. (1987). “Asur Siyasi Tarihinin Ana Devreleri”, Ankara Üniversitesi Dil-Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 31, Ankara, ss. 421-428
  • Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya (Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar), İstanbul: İletişim Yayınları.
  • Sümer, F. (2002). “Moğollar”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, s. 272,273.
  • Sümer, F. (2009). “Selçuklular”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 36, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, s.377-379.
  • Soysaldı, A. (1999). “Türk Kilimlerinde Dokuma Teknikleri ve Boyama Özellikleri”, Erdem Dergisi, Cilt III, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 611–612,
  • Tabakoğlu, A. (1994). Türk İktisat Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
  • Tansuğ, S. (2004). Resim Sanatının Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi Tüzün, C. (1989). Organik Kimya, Ankara: Palme Yayıncılık.
  • Uğur, G. (1988). Türk Halılarında Doğal Renkler ve Boyalar, Ankara: İş Bankası Yayınları
  • Uysal, G. (2011). “Mağara Sanatı”, V. Ulusal Speleoloji Sempozyumu Bildirileri 18-20 Mart, İstanbul: Mağara Araştırmaları Derneği Yayınları, s. 34-47.
  • Yetkin, Ş. (1991). Türk Halı Sanatı, İstanbul: İş Bankası Yayınları
  • Vankar, P. S. (2000). “Chemistry of Naturel Dyes”, Resonance, India: Indian Academy of Science, pp. 73-80.