OĞUZ ADININ ANADOLU AĞIZLARINDAKİ ANLAMLARI ÜZERİNE

Orta Asya’da, İran’da, Anadolu’da, Afrika’da ve Balkanlar’da bazen bir başka boyun kurduğu devlete bağımlı olarak yaşarken bazen bağımsız hareket edebilen hatta bağımsız devletler kurarak uzun yıllar tarih sahnesinde yer alan Oğuzlar diğer adlarıyla Türkmenler, Türk dilinin ilk yazılı metinleri olan Yenisey ve Orhun yazıtlarından itibaren varlıklarını takip edebildiğimiz önemli bir Türk boyudur. Bu boyun varlığına Kök Türkçe yazıtlar tanıklık ederken dil özelliklerine ise Kâşgarlı Mahmud’un abidevi eserinde rastlamaktayız. Türk ve dünya tarihi için önemli devletler kuran, gerek Çin gerek Acem gerek Arap gerek Bizans kaynaklarında bazen övgüyle bazen düşmanlıkla ve nefretle anılan bu büyük Türk boyunun adının kökeni hakkında bugüne kadar Türk ve yabancı bilim insanları tarafından birbirinden farklı pek çok görüş öne sürülmüştür. Bazı araştırmacılar tarafından etnik olarak Oğuz adı “ok” köküne bağlanırken, bazı araştırmacılar ise Türk lehçelerinde görülen z/r değişikliğine dikkat çekerek “oguz/ogur” denkliğinden bahsetmiştir. Son yıllarda yayımlanan bazı makalelerde ise, “Oğuz” adının günümüzde de hayvan adı olarak kullanılan “öküz” ile ilişkili olduğu öne sürülmüştür. Makalemizde, Oğuzların kısaca tarihlerine değinildikten sonra, Oğuz adının kökeni üzerine öne sürülen görüşlere yer verilecek, ardından Oğuz adının görüldüğü ilk Türkçe metinlerden başlayarak tarihî metinlerden tarama çalışması ile elde edilen veriler aktarılacak, Anadolu ağızlarında bu adın kullanıldığı yerler, anlamları ve bu adın kullanılma sebepleri üzerinde durulacaktır.

ON THE MEANINGS OF OGUZ NAME IN ANATOLIAN DIALECTS

Oguzs with other names Turkmens, who were in the history scene for many years by establishing independent states and sometimes living independently, in the Middle Asia, Iran, Anatolia, Africa and the Balkans, the first written documents of the Yenisey and Orkhun inscriptions, we can follow the assets of an important Turkish clans. While Kök Turkish inscriptions are witnessed to the existence of this clan, we come across the language features in the monumental work of Kâşgarlı Mahmud. Many different ideas have been put forward by Turkish and foreign scientists about the origins of this great Turkish tribe, who established important states for Turkish and world history, and sometimes referred to in both Chinese and Persian, Arab and Byzantine sources, sometimes with hostility and hatred. Some researchers ethnically connects the name Oguz to the word “ok”, while some researchers pointed out the z / r change in Turkish dialects and mentioned the equivalence of oguz / ogur. In some articles published in recent years, it has been suggested that Oguz name is related to ox used as animal name. In our article, after briefly mentioning the history of Oguzs, the views put forward on the origin of the name of Oguz will be included and then the data obtained by scanning from historical texts will be transferred starting from the first Turkish texts in which the name Oguz is seen. The places where this name is used in Anatolian dialects, their meanings and the reasons of giving this name will be emphasized.

___

  • Aydın, Erhan (2007), Şine Usu Yazıtı, Çorum Karam Yayınları
  • Aydın, Erhan (2014), Orhon Yazıtları, Konya: Kömen Yayınları
  • Aydın, Erhan (2015), Yenisey Yazıtları, Konya: Kömen Yayınları
  • Baskakov, N. A. (1982), “K etimologii oġuz, oġuz-kaġan”, Sovetskaya Tyurkologiya,1, s. 88-90.
  • Bayat, Fuzuli (2004), “Uz~Ğuz~Oğuz Kavim Adının Etimolojisi”, Karadeniz Araştırmaları, S.3, s. 71-77
  • Buran Ahmet- Ercan Alkaya- S. Kaan Yalçın (2014), Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1, Ankara: Akçağ Yayınları
  • Caferoğlu, Ahmet (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 2. baskı, Ankara: TDK Yayınları
  • Denis Sinor, “Oğuz Kağan Destanı Üzerinde Bazı Mülâhazalar”, çev. Ahmed Ateş, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.IV, S.1-2, 1950, s. 5-6. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayını, İstanbul
  • Ercilasun, Ahmet Bican (1988), “Dede Korkut Kitabı ile Oğuz Destanı Arasındaki Münasebetler”, TDAY-Belleten, Ankara: TDK Yayınları, s. 69-89.
  • Ercilasun, Ahmet Bican (2008), “Oğuzlar ve Oğuz Adı Üzerine”, Türk Kültürü, S. 2, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 226-233
  • Gemalmaz, Efrasiyap (1995), Erzurum İli Ağızları, 3 cilt, Ankara: TDK Yayınları
  • Gömeç, Saadettin (2004), “Oğuz Kağan’ın Kimliği, Oğuzlar ve Oğuz Kagan Destanları Üzerine Birİki Söz”, A.Ü. D.TC.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 22, S. 35, s.113- 121.
  • Gülensoy, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü , C. 2, TDK Yayınları: Ankara
  • Hayber, Abdülkadir (2004), Mehmet Bahaettin Toven, Yeni Türkçe Lügat, Ankara: TDK Yayınları
  • Kafesoğlu, İbrahim (1997), Türk Millî Kültürü, 36. basım, İstanbul: Ötüken Neşriyat
  • Koşay, Hamit- Orhan Aydın (1952), Anadilden Derlemeler II, Ankara: TDK Yayınları
  • Ligeti, L. (1925), “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, Türkiyat Mecmuası, C.1, 103
  • Marquart, Josef (1914), Über das Voekstum der Komanen, Osttürkische dialekstudien, Berlin
  • Nalbant, Bilge Özkan (2010), “Oğuz Sözcüğünün Kökeni Üzerine Yeni Düşünceler”, Türkbilig, 2010/20, Ankara, s. 47-59
  • Orkun, Hüseyin Namık (1935), Oğuzlar’a Dair, Ankara: Ulus Basımevi
  • Pritsak, O. (1952), “Stammesnamen und Titulaturen der Altaischen Völker”, UAJb, XXIV: 59-60, 92
  • Sağır, Mukim (1995), Erzincan ve Yöresi Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük, Ankara: TDK Yayınları
  • Sümer, Faruk (1992), Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri- Boy Teşkilatı- Destanları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
  • Sümer, Faruk (1993), “Oğuzlar”, İslâm Ansiklopedisi, 9. cilt, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi
  • Şemseddin Sami (1900), Kamûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, İstanbul Türk Dil Kurumu (1996), Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, 2. baskı, Ankara: TDK Yayınları
  • Türk Dil Kurumu (1977), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları
  • Tekin, Talât (2006), Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları
  • Toparlı, Recep (2000), Lehce-i Osmânî, Ankara: TDK Yayınları
  • Toparlı, Recep vd. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları
  • Toparlı, Recep vd. (20034), Raif Necdet Kestelli Resimli Türkçe Kamus, Ankara: TDK Yayınları
  • Toven, Mehmet Bahaettin (2004), Yeni Türkçe Lügat, aktaran: Abdülkadir Hayber, Ankara: TDK Yayınları
  • User, Hatice Şirin (2009), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Konya: Kömen Yayınları
  • Ünlü, Suat (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi