NİĞDE HÜDAVEND HATUN TÜRBESİ’NE İKONOGRAFİK YAKLAŞIM

İIhanlı Hakanı Abaka Han’ın onayı ile öldürülen Anadolu Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın kızı olan Hüdavend Hatun’un, 1312 yılında kendisi için Niğde’de yaptırdığı türbe, bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Babasının ölümünün ardından 1276 yılında Abaka Han’ın gelini olarak İlhanlı Sarayı’na giden Hüdavend Hatun, eşi Argun Han’ın ölümünden (1291) sonra yurda dönmüş ve Anadolu Selçuklu Devleti’ni yıkılışa götüren olaylara tanıklık etmiştir. Anadolu Selçuklularının tarih sahnesinden çekildiği günlerde inşa ettirdiği sekizgen prizma gövdeli, piramidâl külâhlı, yüksek kaideli türbesi, mimari kuruluşu ve bezemeleriyle Türk Mezar Mimarisi’nin benzersiz örneklerindendir. Niğde’de bezemesiz olarak inşa edilen Sungur Bey Türbesi’ne mimari kuruluşuyla örnek teşkil eden Hüdavend Hatun Türbesi’nin imge ve simgelerle yüklü farklı konu ve içerikli figürlü yüksek kabartmaları bulunmaktadır. Kıvrımlı dallar arasına ve bitki saplarına işlenmiş çok sayıda kabartma insan maskına ilk kez bu yapıda rastlanmaktadır. Türbenin kuruluşunda hemen hemen tüm kültürlerde cennetle ilişkilendirilen sekiz sayısının temel alındığı ve türbenin titizlikle ana, ara ve ikincil ara yönlere uygun olarak konumlandırıldığı, hatta biçimlendirildiği görülmektedir. Bu tasarım tam bir mandala olarak dikkat çekmektedir. Türbenin kuzeybatı cephesinin kemerli bölümünde gözünden akan bir damla yaşla tasvir edilmiş Hüdavend Hatun’u simgeleyen taçlı kadın başı ve hemen alt yanında bulunan aslan kabartması türbenin bir hanedan üyesine ait olduğunu ilan etmektedir. Cenazelik katı gizlenmiş yapısı, Pencere ve portal düzeni, cepheleriyle bütünleşen kasnak yüzeyleri, değişik içerik ve anlamlarda kullanılmış zengin çeşitlilikteki bezemeleri ile Niğde Hüdavend Hatun Türbesi, Anadolu Selçuklularıyla Moğolların ortak eski kültürlerinden gelen imge ve simgeleri çağının teknik ve sanatsal özellikleriyle yepyeni bir yorum ve uslûpla bütünleştirerek anlam bütünlüğü yakalamış öncülü ve tekrarı olmayan özgün bir mimari eserdir. Bu çalışmada, Anadolu Selçuklularının iyice çöküşe geçtikleri ve tarih sahnesinden çekildikleri bir zaman diliminde yaşayan Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın, Fatma Hatun’dan doğan kızı Hüdavend Hatun’un tarihi kimliği ele alınmakta ve istediği biçimde varlık bulabilmesi için sağlığında yaptırdığı türbesinin mimari kuruluş ve bezemelerinde anlam aranmaktadır.

ICONOGRAPHIC APPROACH TO THE TOMB OF HUDAVEND HATUN AT NIGDE

Ilkhanid ruler Abaka Khan ordered to kill Anatolian Seljuk Sultan Rükneddin Kılıç Aslan IV, and afterwards the Sultan’s daughter Hudavend Hatun was taken and married to this ruler’s son in the year 1276. This study concentrates on the tomb of Hudavend Hatun which was made for herself in the town of Nigde on 1312 when she was alive. As the daughter in law of Ilhanid ruler Abaka Khan, Hudavend Hatun later returned to her homeland after her husband Argun Khan’s death and witnessed all the events which led Anatolian Seljuks into devastation. The tomb was made during the years leading to the collapse of the Anatolian Seljuk Empire, but its octagonal prism body, pyramidal conical roof, higher basement, architectural structure and decorations made this building one of the unprecedented examples of the Turkish Tomb architecture. This tomb was taken as a model for the tomb of Sungur Bey at Nigde which was built later without any decorations. But the tomb of Hudavend Hatun has distinguished images and symbols with relieved figures of differing contents and meanings. For the first time we see human facial masks replaced between the winding branches and on the stems of plants. The tomb built for herself highlighted with the number eight which was related to heaven (paradise) in almost every culture. The construction was meticulously situated and faced towards the main, intermediate and secondary intermediate directions, and even the shape of the building was designed very thoughtfully. Here, we also notice a complete design of a mandala. On the northwestern façade’s upper end the crowned woman head with a tear drop trailing on the cheek represents Hudavend Hatun, and the adjacent lion relief emphasizes the tomb belongs to a dynasty member. The building’s burial floor is concealed underneath. Its windows and portal structure, its rim surfaces and its meaningful figures and symbols, along with varied decorations, the tomb of Hudavend Hatun has a unique architectural entity showing the aspects of Anatolian Seljuk and Mongolian ancient common cultures, possessing comprehensive figures and symbols merging with its contemporary technical and artistic features has no precedent and it is an original architectural masterpiece. This article deals with the historic identity of Hudavend Hatun, who was the daughter of the Seljuk ruler Rukneddin Kılıç Arslan IV and his wife Fatma Hatun. Their time coincided with the collapse of Anatolian Seljuks. Hudavend Hatun was personally involved in the building of her own tomb as she desired very much to have her tomb made according to her instructions. This article concentrates on the architectural structuring of this building and elaborates on the significance of its decorations.

PDF

___

Akşit, A. (2011). Sultan Hatun Hakkında. Büyük Selçuklu Devletinden Türkiye Selçuklu Devletine Mehmet Altay Köymen Armağanı. Konya: S.Ü. Basımevi., s. 233-236.
Aydın, M. (2014). Ana Hatlarıyla Dinler Tarihi, Tarih, İnanç ve İbadet. 4.baskı, İstanbul: Ertem Basım.
Baer, E. (1965). Sphinxes and harpies in Medieval Islamic Art: An Iconographical Study. Jeruselam: The Israel Oriental Society.
Bahtiyar, L. (1976). Sufi Tasavvufi Arayışın Dışavurumu. (M. Temelli, Çev.). İstanbul: Şenyıldız Matbaası.
Beyânî, Ş. (2015). Moğol Dönemi İran’ında Kadın. (M. Uyar, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Bang, J.W.-Gabain, A.V. (1929-1934). Türkische Turfan Texte I. Berlin: Verl der Akad der Wiss.
Beguin, G. (1993). Mandala, Diagrammes ésotériques du Népal et du Tibet au musée Guimet. Paris: Les Editions Findakly sur les presses de la S.I.M.
Critchlow, K. (1995). İslamic Patterns, an Analytical and Cosmological Approach, 2. Baskı, Slovenia: Thames and Hudson.
Çoruhlu, Y. (1995). Türk Sanatı’nda Koyun, Koç, Keçi Figürlerinin Sembolizmi. Türk Dünyası Tarih Dergisi (100)., s. 52-60.
Değirmençay, V. (2016). Sultan Veled Divanı. İstanbul: Ofis Matbaa Ltd.Şti.
Darkot, B. (1964). Niğde Maddesi. İslâm Ansiklopedisi. (Cilt 9). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı., s. 253-256.
Eflâkî, A. (1986). Ariflerin Menkıbeleri (Mevlânâ ve Etrafındakiler). (Cilt 1). (T. Yazıcı, Çev.). 4.baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Eliade, M. (2002). Asya Simyası. İstanbul: Kabalcı Yayınevi Eliade, M. (2012). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, Gotama Budha’dan Hıristiyanlığın Doğuşuna.
(A. Berktay Çev.). 3. Baskı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Eliade, M. (2014). Şamanizm. (İ. Birkan Çev.). 3. Baskı, İstanbul: İmge Kitabevi.
Eliade, M. (2017). Yoga Ölümsüzlük ve Özgürlük. (A. Berktay Çev.). 1. Baskı, İstanbul: Alfa Basım Yayım.
Emir, S. (1992). Erken Osmanlı Mimarlığında Çok-İşlevli Yapılar, Yapımsal ve İşlevsel Bir Analiz. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi.
Ertuğrul, A. (2015). Niğdeli Kadı Ahmed’in El-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk’ı, (Cilt I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Eyüpoğlu (1990). Bütün Yönleriyle Bektaşilik. İstanbul: Der Yayınları.
Fazullah, R. (2013). Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı). (İ.Aka, M.Ersan, S.H. Khelejani, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Gabriel, A. (1931). Monuments Turcs d’Anatolie (Cilt I). Paris: E. De Boccardi.
Gölpınarlı, A. (1983). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: Gül Matbaası.
Gölpınarlı, A. (1983). Mesnevî Tercemesi ve Şerhi C.V.-VI., 2.baskı, İstanbul: İnkılâp-Aka Basımevi.
Gölpınarlı, A. (1990). Mesnevî Tercemesi ve Şerhi C.I.-II., 3.baskı, İstanbul: Anka Ofset.
Hançerlioğlu, O. (1993). Dünya İnançları Sözlüğü. 2.baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi A.Ş.
İbni Bibi, (1996). El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name). (Cilt 2). (M. Öztürk, Çev.).
Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi.
Kaya, K. (2017). Buddhizm Sözlüğü. Ankara: Doğu-Batı Yayınları.
Kaymaz, N. (1970). Pervâne Mu’înü’d-dîn Süleyman. Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi.
Ocak, A.Y. (2017). Selçuklular Osmanlılar ve İslam, Tespitler, Problemler, Öneriler, İstanbul: Sistem Matbaacılık.
Oral, M.Z. (1939). Niğde Tarihi Tetkiklerinden Hüdavend Hatun Türbesi ve Hayatı. Niğde: Niğde Halkevi Yayınları.
Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi. (Cilt 1). 2.baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Öney, G. (1967). Niğde Hüdavent Hatun Türbesi Figürlü Kabartmaları. Belleten XXXI(122)., s.143- 167.
Öney, G. (1971). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü. Anadolu (Anatolia) XIII, s.1-41.
Öney, G. (1978). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
Özkarcı, M. (2001). Niğde’de Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Öztürk, Y. (1994). Kur’an-ı Kerim Meali (Türkçe Çeviri). İstanbul: Hürriyet Ofset.
Parla, C. (2014). Eski Türk Kozmolojisinden Bir Mengücekli Kümbetine Yansıyanlar. B. Sayılır (Ed.).
Türk Dünyası Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu 4-8 Kasım 2013. Eskişehir: Matus Basımevi Reklam ve Yay. Tic. Ltd. Şti., s.245-259
Parla, C. (2017). Melike Hüdavend Hatun Türbesi, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, 26-28 Nisan 2017 (Cilt 3). Niğde: Bizim Büro Matbaacılık., s.149-164.
Peker, A.U. (1996). Anadolu Selçukluları’nın Anıtsal Mimarisi Üzerine Kozmoloji Temelli Bir Anlam Araştırması. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Rice, D.T. (1993). Islamic art. Singapore: Thames and Hudson.
Schimmel, A. (1998). Sayıların Gizemi. (M. Küpüşoğlu, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Schimmel, A. (2004). İslamın Mistik Boyutları. (E. Kocabıyık, Çav.). 2.baskı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Sümer, F. (1989). İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir. Belleten LIII (206)., s.175-197.
Texier, C. (1849). L’Asie Mineure Deuxieme Partie. Paris: Imprimeurs De L’Institut De France.
Turan, O. (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi. 2. Baskı, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
Turgut, D. (2105). Mahperi Huand Hatun ve Yaptırdığı Yapılar, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
Türeli, İ. (2011). Türk Sanatında Altı Köşeli Yıldız. İstanbul: Bayrak Matbaası.
Unat, F.R. (1984). Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu. 5. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Yetkin, Ş. (1993). Bazı Selçuklu ve Beylikler Devri taş süslemelerindeki figürlü plâstikle ilgili ikonografik yorumlar. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan., s.595-604.
Yılmaz, A., Akkuş, M., Öztürk, A. (2013). Makâlât, Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
Zambaur, E. (1927). Manuel De Genealogie Et De Cronologie Pour L’Histoire De l’Islam. Hanove: Librairie Orientaliste Heinz Lafaire.
Zeren, M.E. (2018). Conception Of God and Universe Among Turks in Buddhism and Islamic Sufizm. Turkish Studies, Volume 13/2, Winter., s.127-144.

ISSN: 2667-5617
Yayın Aralığı: Yılda 6 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ