KAZAN-TATAR TÜRKÇESİNDE ÖRTMECE SÖZLER VE KULLANIM ALANLARI

Örtmeceler bir dilin söz varlığını zenginleştiren, milletin kültürünü, yaşayışını, inançlarını yansıtan, korku, saygı, utanç, tiksinme gibi psikolojik etmenlerden kaynaklı kullanımları gösteren ifadelerdir. En genel tanımıyla ‘yasaklama’ olarak nitelendirilen tabulardan doğan örtmeceler, söylenmek istenmeyen, söylemekten çekinilen veya korkulan ya da söylenmesi hoş karşılanmayan şeylerin daha kibar, iyileştirilmiş, üstü kapalı bir şekilde dile getirilme biçimleridir. Her dilde ve toplumda var olmaya devam eden bu kelimeler Kazan-Tatar Türkçesinde de varlığını sürdürerek toplumun kültürünü ve çeşitli meselelere bakış açısını yansıtmaktadır. Kazan-Tatar Türkçesinde bu kelimelerin bir kısmının geleneklere ve inançlara, hastalıktan, ölümden, tehlikeli olduğu düşünülen hayvanlardan, doğaüstü güçlerden korkma, saygı vb. hislere dayandığı, önemli bir kısmının ise utanç duygusu, terbiyeli olma ve nezaket kaygısı ile ortaya çıktığı görülür. Bu çalışmada Kazan-Tatar Türkçesi söz varlığında bulunan örtmeceler kullanım alanlarına göre gruplandırılarak değerlendirilecektir. Çalışmaya konu olan örtmeceler 1977, 1979 ve 1981 yıllarında üç cilt halinde yayımlanmış Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě, 2005 yılında yayımlanmış olan Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě ve 2015, 2016, 2017 yıllarında üç cilt halinde yayımlanan, henüz tamamlanmamış olan Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě adlı eserlerde ‘örtmece (ěvfěmizm) söz’ olarak kaydedilmiş kelime ve ifadelerdir. Kazan-Tatar Türkçesinde örtmecelerin hangi amaçlarla ve hangi alanlarda kullanıldığı, değişen yaşam biçimi ve inançlar ile birlikte örtmece sözlerin kullanım alanlarının ne yönde değiştiği izlenmeye çalışılacaktır. Bununla birlikte bu ifadeleri ortaya çıkaran, unutulmaya yüz tutmuş geleneklere, kültürel unsurlara da mümkün olduğu kadarıyla değinilmeye çalışılacaktır.

EUPHEMISMS AND THEIR AREAS OF USAGE IN THE KAZANTATAR LANGUAGE

Euphemisms are expressions that enrich the vocabulary of a language, reflect the culture, lifestyle and beliefs of a nation, and define the ways psychological reactions, such as fear, respect, shame and disgust are expressed. In the general sense, taboo that is a ‘prohibition’ is at the root of a euphemism, which is a more polite, sugarcoated and implicit way of expressing what people would not want to or shy away or fear to say directly. Such expressions can be found in every language, among which the Kazan-Tatar language is a vivid example with its euphemisms reflecting the society’s culture and perspective on various issues. In Kazan-Tatar, it is observed that some of these words are related to traditions and beliefs, disease, death, animals thought to be dangerous, and awe for the supernatural, while others are a reflection of bashfulness, a concern for courtesy or good manners. In this study, the euphemisms found in Kazan-Tatar language will be classified and analyzed according to their fields of usages. The words and phrases subjected to the study are the euphemisms enlisted in the Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě published as three volumes in the years of 1977, 1979 and 1981; Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě published in 2005 and Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě published as three volumes in the years of 2015, 2016 and 2017. The study attempts to analyze and document euphemisms used in the Kazan-Tatar, the purposes they serve and the areas they are used and the course of change they follow as lifestyles and beliefs change. Furthermore, it will attempt to address, as far as possible, the traditions and cultural elements that gave rise to these euphemisms.

PDF

___

Ahanov, K. (2013). Dil biliminin esasları. (Akt.) Murat Ceritoğlu, Ankara: TDK Yayınları.
Akpınar, T. (1985). “Dünyada ve Türklerde ağza alınması yasak (tabu) kelimeler.” Folklor ve Etnografya Araştırmaları 1985, (Ed.) İ. Gündağ Kayaoğlu, İstanbul: Anadolu Sanat Yayınları: 13-27.
Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil- ana çizgileriyle dilbilim. Cilt III, Ankara: TDK Yayınları.
Arslan Erol, H. (2002). “Tabu (taboo) ve kelimelerin anlam alanlarına etkisi” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten II: 35-56.
Bloomfield, L. (1933). Language. London.
Çelik, C. (2011). Türkiye Türkçesinde örtmece ve tabu kelimeler. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Doğu Akdeniz Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Araştırma Enstitüsü, Gazi Mağusa.
Demirci, K. (2008). “Örtmece (euphemism) kavramı üzerine”, Milli Folklor 77: 21-34.
Ehmetcanov, M. (2014). “Mifologik ışanuvlarıbıznıŋ bügěngě Tatar medeniyetěndegě ězlerě.” Tügerek Uyın-Tatar Ḫalık İcatın Yaktırtuvçı Meglümati- Populyar Almanaḫ 3: 35-37.
Freud, S. (2015). Totem ve tabu. (Çev.) Cenap Karakaya, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Guiraud, P. (2006). Anlambilim la semantique. (Çev.) Berke Vardar, İstanbul: Multilingual Yayınları.
Güngör, A. (2006). “Tabu-örtmece (euphemism) sözler üzerine”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 29: 69-93.
Karaağaç, G., (2013). Anlam bilimi ve iletişim. İstanbul: Kesit Yayınları.
Kazıyḫanova, A. T. (2013). “Tatar tělěnde ěvfěmizmnarnı semantik yaktan öyrenüv”, «Zankievskiye Çteniya»: Materialı Vserossiyskoy s Mejdunarodnım Uçastiyem Nauçnopraktiçeskoy Konferentsii. Tobolsk.
Ospanova, G. (2016). “Kazak Türkçesinde ölümle ilgili tabu sözler ve örtmece kullanımı”, Milli Folklor, 109: 162-172.
Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Safiullina, F. S. (1999). Tatar tělěněŋ leksikologiyesi, yugarı ukuv yortı studentları öçěn, Kazan.
Tagirova, F. İ. ve Gaffarova, F. F. (2016). Lingvistik terminnarnıŋ Rusça-Tatarça aŋlatmalı süzlěgě. Kazan.
Timěrgalin, A. (2011). “Çabataga medḫiye ve mersiye”, Tügerek Uyın-Tatar Ḫalık İcatın Yaktırtuvçı Meglümati- Populyar Almanaḫ 1: 16-20.
Toklu, M. O. (2007). Dilbilime giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
TTAS (I-2015, II-2016, III-2017). Tatar tělěněŋ aŋlatmalı süzlěgě. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
TTAS (2005). Tatar tělěněŋ aŋlatmalı süzlěgě. (Red.) F. E. Ganiyev, Kazan: Matbugat Yortı Neşriyatı.
TTAS (I-1977, II-1979, III-1981). Tatar tělěněŋ aŋlatmalı süzlěgě. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Üstüner, A. (2009). “Örtmece sözlerle ilgili terimler”, Turkish Studies, 4/8: 166-176.
Zekiyev, M.Z., Galiullina, G.R. vd. (2015). Tatar leksikologiyesi. Tom I, Kazan.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ