ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDEN ÖZBEK TÜRKÇESİNE ANLAM KÖTÜLEŞMESİ ÖRNEKLERİ

Canlı bir varlık olan dil, canlılığının gereği olarak sürekli gelişir ve değişir. Dildeki bu değişmeler fonetik, morfolojik, sentaktik veya semantik olabilir. Dilbilimin bir alt dalı olan semantik, anlam bilimi terimi ile de karşılanmaktadır. Anlam bilimi, dilde yer alan kavramları ve bu kavramların birbiriyle olan ilişkisini incelemektedir. Bu ilişkiyi değerlendirirken anlam değişmelerini de içine almaktadır. Bugün yapılan çalışmalar incelendiğinde anlam değişmelerinin genel olarak anlam genişlemesi, anlam daralması, başka anlama geçiş, anlam kötüleşmesi ve anlam iyileşmesi ana başlıkları altında tasnif edildiği görülmektedir. Anlam değişmesi, kelimenin başlangıçta ifade ettiği anlamın zamanla daralması, genişlemesi ya da başka bir anlama geçmesi olarak değerlendirilirken Anlam kötüleşmesi ise bu değişmenin kelimenin ilk anlamına göre kötü ya da kötüye giden bir kavram alanına geçmesi olarak ifade edilmektedir. Dolayısıyla anlam kötüleşmesi kelimenin anlamında meydana gelen, niceliğe bağlı bir değişimden ziyade kelimenin anlamında kötü veya kötüye giden herhangi bir değişmenin görülmesine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Diller, her türlü değişim ve gelişimlerini tarihî bir süreç içinde tamamladığından bu hususta lehçeler tarihî bağları ile birlikte değerlendirilmelidir. Buna bağlı olarak bu çalışmada, Çağatay Türkçesinden Özbek Türkçesi söz varlığına sirayet etmiş kelimeler iki lehçe arasındaki anlam alanlarına göre değerlendirilmiş, Özbek Türkçesinde tarihî dönemlerden beri kullanılan 15 kelimenin anlam kötüleşmesine uğradığı tespit edilerek bu kelimelerin neden anlam kötüleşmesi başlığında değerlendirildikleri üzerine açıklamalar yapılmıştır.

EXAMPLES OF WORDS’ PEJORATION OF FROM CHAGATAI TURKISH TO UZBEK TURKISH

The language, which is a living being, constantly develops and changes as a requirement of its vitality. These changes in language can be phonetic, morphological, syntactic and semantic. Semantic, examines the concepts in the language and the relationship of these concepts with each other. When evaluating this relationship, it includes changes in meaning. When the studies carried out today are examined, it is seen that the meaning changes are classified under the main headings of semantic extension, semantic restriction, semantic transfer, pejoration, melioration. The semantic change means that the first meaning of the word changes over time by restriction, extension or transfers other comprehension. The semantic pejoration is that this change has a deteriorating meaning according to the first meaning of the word. Consequently pejoration of meaning; it is a change in the meaning of the word that is deteriorating in the meaning of the word rather than a quantitative change. Languages complete all changes and developments in a historical process. Therefore, dialects should be evaluated together with their historical connection. For this reason, the words which have passed from the Chagatai Turkish to the Uzbek Turkish have been evaluated according to the fields of meaning between the two dialects. In Uzbek Turkish, 15 words that have been used since the historical period have been pejoration. These words are explained in terms of why they are considered to be pejoration.

PDF

___

Abik, Ayşehan Deniz (1993), Ali Şir Nevayi'nin risaleleri Tarih-i Enbiya ve Hükema, Tarih-i Müluk-i Acem, Münşeat: Metin gramatikal indeks – Sözlük, Ankara Üni., Sosyal Bilimler Ens., Doktora Tezi, Ankara
Aksan, Doğan (2004). Dilbilim ve Türkçe Yazıları, Multilingual yay., İstanbul.
Aksan, Doğan (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara.
Aksan, Doğan (2009). Türkçenin Gücü, Bilgi Yay., Ankara
Aksan, Doğan (2016). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Bilgi Yayınevi, Ankara.
Arslan-Erol, Hülya (2002), Tabu (Taboo) ve Kelimelerin Anlam Alanlarına Etkisi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, C. II, S. 35-56.
Arslan-Erol, Hülya (2014), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, TDK yay., Ankara.
Aydın, Mehmet (2007), Dilbilim El Kitabı, 3F Yayınevi, İstanbul.
Bayraktar F. Sibel (2016), “Balkan Dillerine Geçmiş Türkçe Sözcüklerde Anlam Kötüleşmesi”, Trakya Üniversitesi Uluslararası Söz Sanat Sağlık Sempozyumu, Edirne, s. 31-36.
Berbercan, Mehmet Turgut (2016). Çağatayca Gülistan Tercümesi, Hakim Yay., Ankara
Caferoğlu, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK yay., Ankara.
Cemiloğlu, İsmet (1991). “Dilimizdeki ‘Kara’ Kelimesi Hakkında”, Milli Folklor Dergisi, Sayı: 12, Sayfa: 22-26
Clauson, S. Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford Yayınları
Derleme Sözlüğü (2009) 3. baskı, TDK yay., Ankara.
Devellioğlu, Ferit (2010). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lūgat, Aydın Kitabevi, Ankara
Eraslan, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara
Ercilasun, Ahmet Bican; Akkoyunlu Ziyat (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş- Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Erdem Uçar, Filiz Meltem (2011). “Çağatay Türkçesinde Eski Türkçenin İzleri”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic Volume 6/1 Winter 2011.
Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, 2 Cilt, TDK Yay., Ankara
İşisağ, Korkut Uluç (2017). “Anlam Değişmelerine Artzamanlı Bir Yaklaşım”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, S. 12/5, S.187-204, Ankara
Karaağaç, Günay (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.
Karasoy, Yakup (1998). Şiban Han Divanı (İnceleme, Metin, Dizin, Tıpkıbasım), TDK yay., Ankara
Kargı Ölmez, Zühal (1993). Mahbubu’l-Kulub (Metin-Gramer-Dizin), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara
Korkmaz, Zeynep (1992) Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK yay., Ankara.
Özavşar, Resul (2017) “Tarama Sözlüğü ve Türkçe Sözlük’e göre Anlam Genişlemesine Uğramış Kelimeler” Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature], S:3/6, Bahar 2017, ss. 101 - 124
Özbek Tilining İzåhli Luġati -2 Cilt-. (1981). (Redaktör: Z. M. Maġrufåva), Özbekistån Fanlar Akademiyası, Moskova Rus Tili Neşriyatı.
Özyetgin, A. Melek (2006), “Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı”, Chinese Academy Of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department Of Institute Of History, Beijing, China.
Tekin Talat (1986). “Karahanlı Dönemi Türk Şiiri”, Türk Dili c.51, No:409, 81-157
Tietze, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı – Birinci Cilt, Simurg Yay., İstanbul
Tietze, Andreas (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı - İkinci Cilt, Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
Ullmann, Stephen (1972), Semantics, An İntroduction To The Science Of Meaning, London: Oxfoz rd Basil Blackwell
Ullmann, Stephen (1978), Anlambilimi (Çev. Ahmet Kocaman),Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Dil Yazıları Özel Sayısı, C:XXXVIII: 355-363.
Ünlü, Suat (2012a), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
Ünlü, Suat (2012b), Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
Ünlü, Suat (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
Üşenmez, Emek, vd. (2016), Özbekçe-Türkçe Sözlük, Türk Dünyası Vakfı, İstanbul.
Yaman Ertuğrul, MAHMUD Nizamiddin (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi Ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
Yıldırım, Hüseyin (2017), Özbek Türkçesi Ağızları Üzerine Bir Değerlendirme, Dil Araştırmaları, 121- 145.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ