VAN GÖLÜ HAVZASINDA ARAP HÂKİMİYETİ

Van Gölü havzası ve çevresinde bulunan Malazgirt, Ahlat, Erciş, Adilcevaz, Bargiri, Erzen ve Amik gibi şehir ve kasabalarda Arapların hâkimiyetinin 638 yılından sonra yapılan fetih hareketleri ile başladığı kabul edilmektedir. Iyâd b. Ganm komutasındaki Müslüman fatihlerin 19 (638-639) ve 20 (639-640) yıllarında el-Cezîre ve İrmîniyye’ye doğru başlattıkları fetih hareketleri ile Van Gölü havzasına ayak bastıkları anlaşılmaktadır. Habîb b. Mesleme ve daha sonra ele geçirilen yerlerin muhafazası ve idaresi için tayin edilen komutan ve valiler ile birlikte Müslümanların İrmîniyye ve Van Gölü havzasındaki hâkimiyeti pekişmiştir. Van Gölü havzası Emevî ve Abbâsî idaresinde Benî Şeybân ve Benî Süleym gibi Kuzeyli Arapların (Kaysîler) göçüne sahne olmuştur. Söz konusu göçler Van Gölü havzası ve çevresinin idaresinde söz hakkı elde eden güçleri de belirlemiştir. Bundan dolayı Emevî ve Abbâsî yönetimleri boyunca Van Gölü havzasında Kuzeyli Arapların etkileri artmış ve dokuzuncu asırda Abbâsîlerin güçlerini kaybetmeye başlamalarıyla Malazgirt, Ahlat, Erciş, Erzen, Muradiye gibi şehirlerde bağımsız yerel emîrlikler ortaya çıkmıştır. Van Gölü havzasının siyasî yapısında önemli bir faktör olarak ortaya çıkan Arapların bu şehirlerdeki varlığı aralıklarla devam etmiştir. Bu durum bölgenin demografik ve siyasi yapısını da Arapların lehine değiştirmiştir. Söz konusu şehirlerdeki Arap hâkimiyeti onuncu asırda Hamdânîler, on birinci asırda da Bizans ve Selçuklu gibi güçlerin müdahalesi ile son bulmuştur.

THE DOMINATION OF THE ARAB IN VAN LAKE BASIN

It is acknowledged that the domination of Arabs in cities and towns such as Manazkert, Khilat, Ardjish, Arcke, Berkri, Arzn, and Amwik in the Van Lake basin and surrounding areas began with the conquest movements made after 638. The conquest movements initiated in the date of 19 (638-639) and 20 (639-640) with Muslim conquerors under the command of Iyad b. Ghanm, towards al-Djazira and Armenia, so they have set foot in the Van Lake basin. The dominance of the Muslims in Armenia and Van Lake basin was reinforced with Habib b. Maslama and later commanders and governors appointed for maintaining and administration of the seized places. The Van Lake basin became the emigration area of the Northern Arabs (Kaysites) such as Banu Shayban and Banu Sulaym in the administration of the Umayyad and Abbasid. The migration also identified forces that have the right for the management of the Van Lake basin and its surroundings. Therefore, the effects of the northern Arabs increased in the Lake Van basin during the Umayyad and Abbasid administrations. When the Abbasid began to lose their power in the tenth centuries, some independent local emirates emerged in cities including Manazkert, Khilat, Ardjish, Erzen and Berkri. The presence of Arabs in these cities, which emerged as an important factor in the political structure of the Van Lake basin, continued at intervals. This situation changed the demographic and political structure of the region in favor of the Arabs. Arab domination in these cities ended in the tenth century with the intervention of Hamdanids and Byzantine and Seljuk forces in the eleventh century.

___

  • Abû’l-Farac, (1987), Abû’l-Farac Tarihi, I, Süyanice’den İngilizceye çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara.
  • Abu’l-Farac, (1992), Tarihu Muhtasariddüvel, thk. Anton Salhani Elisu’i, Beyrut.
  • Andreasyan, H. D., (1966), “Aktamar Kilisesi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, c. XVI, Sayı: 21 (Mart 1966), İstanbul, s. 77-82.
  • Aristakes Lastivertc’i’s, (1985), History, İngilizce trc. Robert Bedrosian, New York.
  • Asogik, (2017), The Universal History of Step’anos Taronec’i, İngilizce çev. Tim Greenwood, New York 2017.
  • Başkumandan Simbat Vekayinamesi (951-1334), çev. Hrant D. Andreasyan, (TTK kurumunda basılmamış nüsha), İstanbul 1946.
  • Belâzürî, (2002), Fütuhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri), çev. Mustafa Fayda, Ankara.
  • Bozan, O., (2013), “Abbasi İdaresi Altında Ermeniler ve Ermeni İsyanları”, İstem, yıl: 11, Sayı: 22, s. 23-41.
  • Bozan, O., (2014), “Emeviler Döneminde Arap-Ermeni İlişkileri”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 16, Sayı 1, 2014, s.47-86.
  • Canard, M., (1951), Historie de la Dynastie des H’amdanides de Jazira et de Syrie, c. II, Alger 1951.
  • Canard, M., (1960), “Arminiya”, EI, I, Leiden, s. 634-638.
  • Cöhce, S., (2004), “Ermenistan’ın Tarihi Coğrafyası ve Ermeniler”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, c. I, Ankara, s. 1-14.
  • Demircan, A., (2010), “Şeybân (Benî Şeybân)”, DİA, c. XXXIX, İstanbul, s. 37.
  • Diyâb, S. M., (1978), İrmîniyye mine'l-fetĥi'l-İslâmî ile'l-müstehilli'l-ķarni'l-ħâmis el-hicrî, Kahire.
  • el-Antakî, (1990), Târîhu’l-Antakî el-Ma’rûf bi-sılati’t-Târîhi’l-Utihâ, thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Trablus.
  • el-Azîmî, (1984), Târîhu Haleb, thk. İbrahim Za’rûr, Dımaşk.
  • el-Hemedânî, (1958), Tekmiletü Târîhi’t-Taberî, thk. Albert Yusuf Ken’an, Beyrut.
  • el-Kehhâle, Ö. R., (1997), Mu’cemu Kabâ’ilü’l-Arab el-Kadîme ve’l-Hadîse, c. II, Beyrut.
  • el-Makdisî, (2010), Kitâbu’l-bed’ ve’t-târîh, c. II/IV, thk. Mahmud İsmail, Kahire.
  • Erdem, İ., (2009), “Ortaçağda Erciş Tarihine Genel Bir Bakış”, Selçuklu’dan Osmanlı’ya Bilim, kültür ve sanat Prof. Dr. Mikâil Bayram’a Armağan, ed. Mustafa Demirci, Konya, s. 203-209.
  • ez-Zehebî, (1993), Tarihü’l-İslâm ve Vefiyâti’l-Meşâhir ve’l-A’lâm, c. IV, thk. Ömer Abdüsselam et- Tedmürî, Beyrut.
  • Ghewond, (2006), Ghewond’s History, İngilizce çev. Robert Bedrosian, New Jersey.
  • Grousset, R., (2005), Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, Aras Yayıncılık, İstanbul.
  • Gürbüz, O., (2003), “Boğa el-Kebîr’in Ermeniye Seferi”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 22, Erzurum, s. 233-250.
  • Gürbüz, O., (2008), “Van Gölü Çevresinde Arap-Ermeni İlişkileri ve Yörede Müslüman Topluluklar”, I. Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, Ed. Mehmet Bilen-Veysel Gürhan-Ercan Gümüş, İstanbul, s.113-124.
  • Halife b. Hayyât, (2001), Tarihu Halife b. Hayyât, çev. Abdulhalik Bakır, Ankara 2001.
  • Honigmann, E., (1970), Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul.
  • Işıltan, F., (1960), Urfa Bölgesi Tarihi (Başlangıçtan h. 210/m. 825’e kadar), İstanbul.
  • İbn Asâkir, (1995), Tarihu Dımaşk, thk. Amr b. Gurame el-Amravî, c. 49, Beyrut.
  • İbn Miskeveyh, (1379), Tecâribü’l-Ümem ve Te’âkubu’l-Himem, c. I-VIII, thk. Ebu’l-Kasım İmami, Tahran.
  • İbn Miskeveyh, (2016), Tecâribü’l-Ümem, trc. Kıvameddin Burslan, Haz. Mehmet Şeker-Rıza Savaş- Süleyman Genç-Ali Ertuğrul, Ankara.
  • İbn Zâfir, (1985), Ahbâru’d-Devleti’l-Hamdâniyye bi’l-Mevsıl ve Haleb ve Diyar-ı Bekr ve’s-Sugûr, thk. Temîme er-Ravvâf, Beyrut.
  • İbnu’l-Adîm, (1996), Zübdetü’l-Haleb min Tarihi Haleb, thk. Halil Mansur, Beyrut.
  • İbnü’l-Ezrak, (2014), Tarihu Meyyâfârikîn, thk. Kerim Faruk el-Hulî-Yusuf Baluken, İstanbul.
  • İbnü’l-Cevzî, (1992), el-Muntazam fî Tarihi’l-Ümem ve’l-Mülûk, c. I-XIX, thk. Muhammed Abdulkadir Ata-Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut.
  • İbnü’l-Esîr, (1991), el-Kâmil fi’t-Tarih, c. I-XII, çev. Ahmet Ağırakça, İstanbul.
  • İpek A., (2008), “Sâcoğulları”, DİA, c. 35, İstanbul, s. 364-366.
  • İpek, A., (2004), “Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Türk Hanedanı Sacoğulları-Ermeni Münasebetleri “Muhammed el-Afşin Dönemi (889-901)”, EKEV Akademi Dergisi, c. 8, Sayı: 21 (Güz 2004), s. 203-214.
  • İpek, A., (2005), “Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Türk Hanedanı Sâcoğulları İle Ermenilerin Münasebetleri “Ebu’l-Kasım Yusuf Dönemi (901-927)””, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 25 (Güz 2005), s. 189-200.
  • John Skylitzes, (2010), A Synopsis of Byzantine History, 811-1057, İngilizce çev. John Wortley, New York.
  • Keleş, N., (2014), “Malazgirt Savaşı Öncesinde Doğu Anadolu’nun Sayasî Durumu”, Alp Arslan ve Malazgirt, ed. Fatih Dalgalı, İstanbul 2014, s. 35-54.
  • Keleş, N., (2016), Şeddâdîler (951-1199) Ortaçağ’da Bir Kürt Hanedanı, İstanbul 2016.
  • Keleş, N., (2018), “Sâcoğullarından Sonra Azerbaycan ve Arrân’da Yeni Bir Siyasî Aktör: Deysem b. İbrahim el-Kürdî”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 14, (Nisan 2018), s. 118- 145.
  • Kazhdan, A. P., (1991), “Magistros”, The Oxford Dictionary of Byzantium, II, New York, s. 1267.
  • Kazhdan, A. P., (1991), “Patrikios”, The Oxford Dictionary of Byzantium, III, New York, s. 1600.
  • Konstantinos Porphyrogenitus, (1967), De administrando imperio, ed. Gyula Moravcsik, İngilizce çev. Romilly James Heald Jenkins, Washington.
  • Köse, B. A., (2017), Sâcoğulları ve Güney Kafkasya 276-317/889-929, İstanbul.
  • Mahmud, A. A., (2006), el-İmâretü’l-Hezbâniyyeti’l-Kurdiyye fî Azerbaycân ve Erbîl ve’l-Cezireti’l- Furatiyye, Erbil.
  • Müverrih Vardan, (1937), Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), İstanbul.
  • Önkal, A., (2002), “Kays Aylân”, DİA, c. XXV, Ankara 2002, s. 91-92.
  • Piyadeoğlu, C., (2014), Selçukluların Kuruluş Hikayesi Çağrı Bey, İstanbul.
  • Sebeos, (1985), History, İngilizce çev. Robert Bedrosian, New York.
  • Sıbt İbnü’l-Cevzî, (2013), Mirâtu’z-Zamân fî Tevârîhi’l-Ayân, c. I-XXV, thk. Heyet, Dımaşk.
  • Sinclair, T. A., (2016), “Karakoyunlular Döneminde Ermeniler ve Bitlis’in Kürt Emirleri”, Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş, ed. Richard G. Hovannisian, çev. Zülal Kılıç, İstanbul, s. 157-176.
  • Streck, (1997), “Ermeniye”, İA, IV, Eskişehir, s. 317-326.
  • Sümer, F., (1990), Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu Türk Beylikleri Tarihi, Ankara.
  • Taberî, (1387), Tarîhü’t-Taberî-Târîhü’r-Rüsûl ve’l-Mülûk, ve Sılâtu Târîhu’t-Taberî, c. I-XI, Beyrut.
  • Tekin, R., (2000), Ahlat Tarihi, İstanbul.
  • Ter-Ghewondyan, A., (1976), The Arab Emirates in Bagratid Armenia, İngilizceye çev. N. G. Garsoian, Lisbon.
  • Thomas Artsruni, (1985), History of the House of the Artsrunk’, İngilizce çev. Robert W. Thomson, Detirot.
  • Tokuş, Ö., (2016), “Urfa ve Çevresinde Bir Arap Emîrliği “Numeyrîler” (990-XI. Yüzyılın Sonlarına Kadar)”, I. Uluslararası İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa Sempozyumu (25-27 Mart 2016), I, s. 143-162.
  • Tokuş, Ö., (2017), “Dokuzuncu Asırda Dımaşk, Diyarbekir ve Ermîniyye’de Bir Emirlik “Şeyhoğulları”, Asos Journal, Yıl: 5, Sayı: 40, (Şubat 2017), s. 217-225.
  • Tufantoz A., (2005), Ortaçağ’da Diyarbekir Mervanoğulları / 990-1085, Ankara.
  • Urfalı Mateos, (1987), Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136- 1162), çev. Hrant D. Andreasyan, Ankara.
  • Vâkıdî, (1996), Târihu Fütûhi’l-Cezîre ve’l-hâbûr ve Diyârı Bekr ve’l-Irak, thk. Abdulaziz Harfûş, Dımaşk.
  • Ya‘kūbî, (1993), Târîhu’l-Ya’kûbî, I-II, thk. Abdulemir Mehnâ, Beyrut.
  • Yâkūt el-Hamevî, (1957), Mu’cemu’l-Buldân, c. I-V, Beyrut.
  • Yılmaz, S., (2015), Anadolu’da Abbâsî-Bizans Mücadelesi (132-193/750-809), İstanbul.
  • Yovhannes Drasxaanekertc’i, (1987), History of Armenia, İngilizce çev. Krikor H. Maksoudian, Atlanta.
  • Zambour, (1980), Mucemu’l-Ensâb ve’l-Üserâti’l-Hâkime fî’t-Târîhi’l-İslâmî, Arapça trc. Zeki Muhammed Hasan Bek-Hasan Ahmed Mahmud, Beyrut.