UNUTULMUŞ BİR COĞRAFYA EKOLÜ: BELH COĞRAFYA OKULU

İnsan, varoluşundan günümüze doğal-beşeri mekânı anlamaya, resmetmeye ve tasvir etmeye çalışmıştır. Sümerlerden Mısırlılara, Fenikelilerden Yunanlılara giderek zenginleşen coğrafi bilgi birikim süreci, Strabon'la daha da gelişmiştir. Bu birikim üzerine inşa edilen İskenderiye Coğrafya Okulu Batlamyus gibi önemli coğrafyacılar yetiştirmiştir. Müslümanların Mısır'ı fethinden sonra bu okul, İskenderiye'den Okulu'nun kapanmasıyla söz konusu okulun bazı din ve bilim adamları Harran'a gelmiştir. Harran Okulu'nda Yunan, İran ve Hint kültüründen yapılan tercümelerle İslam Dünyası, coğrafyayla yakından ilgilenmeye başlamıştır. Harran Okulu'nun eski önemini yitirmeye başlamasıyla IX. yüzyılın ortalarında Irak'ta tasviri "Irak Coğrafya Okulu" ortaya çıkmıştır. Bu sürecin devamı niteliğindeki Endülüs Coğrafya Okulu ise Belh Coğrafya Okulu'yla aynı zaman diliminde gelişmeye başlamış ve onunla etkileşim içerisinde olmuştur. Her iki okul İslam Bilim Dünyası'nın altın çağına önemli katkılarda bulunmuştur. Irak Coğrafya Okulu'nun ardından X. yüzyılın ilk yarısında günümüzde Afganistan sınırları içerisinde yer alan Belh şehrinde, Belhî tarafından bir bölgesel coğrafya okulu kurulmuştur. İslam ülkelerini iklim bölgelerine ayıran Belh ekolü, beşeri coğrafyaya da yeni bir yön vermiş, evrensel beşeri coğrafya anlayışının temellerini atmıştır. Buna ek olarak Belh coğrafyacıları, coğrafî gerçekleri Kur'an ve hadislerdeki kavramlarla açıklamışlardır. Bu okulun ilk temsilcisi Belhî'nin öğrencisi İstahrî (X. yüzyıl) olup, ilk kez İslam ülkelerinin iklim haritalarını çizerek, diğer İslam coğrafyacıları arasında özgün bir konuma sahip olmuştur. Belh Coğrafya Okulu'nun ikinci önemli ismi, İbn Havkal (Ölümü 977), mekânsal bağlamlarla zamansal süreçlerin kendisine özgü bir biçimde ilişkilendirmiştir. Belh Coğrafya Okulu'nun en parlak coğrafyacısı, Makdisî (Ölümü 1000) olup, önceki Belh coğrafyacılarının aksine, yazdıklarının tümünü kendi deneyimlerine dayandırmış ve Alois Sprenger tarafından "yaşamış en büyük coğrafyacı" olarak nitelenmiştir. Belh Coğrafya Okulu, XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşanan işgaller sonrasında eski önemini yitirmiştir. Avrupalıların Endülüs ve Belh coğrafya okulları aracılığıyla Müslümanlardan edindiği coğrafi birikim, kıta Avrupası'nın gelişmesinde ve Coğrafi Keşiflerin gerçekleşmesinde dolaylı olarak etkili olmuştur. Böylesi önemli özelliklere sahip bir okulun yeniden hatırlanması ve bu okulun deneyimlerinden yararlanarak geleceğe ışık tutacak çalışmalar yapılması temennimizdir.

A FORGOTTEN GEOGRAPHY SCHOOL: THE BALKHI SCHOOL OF GEOGRAPHY

Human has tried to understand, picture and depict naturalhuman place from his/her existing to today. Ever-getting rich from Sumerians to Egyptians, and Phoenicians to Greeks, the process for geographical accumulation of knowledge progressed further with Strabon. Alexandrian School of Geography which was built upon this accumulation of knowledge raised important geographers like Ptolemy. This school was moved from Alexandria to Antioch after Muslims had conquered Egypt. Upon closing the Eskul School in Antioch, some religious men and scholars of the said school came to Harran. By translations which had been made from cultures of Greek, Persia and India in Harran School, Islamic World started to take a close interest in geography. With starting to lose significance of Harran School, the descriptive "Iraqi School of Geography" appeared in the middle of 10th century in Iraq. As for Andalusian School of Geography which was a follow-up of this process started to develop in the same period of time with Balkhi School of Geography, and was in interaction with it. Both schools made significant contributions to the golden age of IslamicWorld Science. After Iraqi School of Geography, a regional school of geography was established by Balkhi (850-934 AD) in the first half of 10th century in Balkhi city within which is the boundaries of Afghanistan at the present time. Balkhi School which had divided Islamic countries into climatic zones steered human geography in a new direction as well, and laid the foundations of understanding of universal human geography. Addition to this, Balkhi geographers explained the geographical facts with concepts in the Koran and Hadith. The first representative of this school was Istahrî (10th century) who was student of Balkhi, and he possessed a special place amongst other Islamic geographers, by mapping climate maps of Islamic countries for the first time. Ibn Hawkal (d.977), second important person of Balkhi School of Geography, associated spatial contexts to temporal progresses in his own unique way. The most glorious geographer of Balkhi School of Geography was al-Maqdisi (d. 1000), and contrary to Balkhi geographers, he based the whole of what he wrote on his own experiences and was described as "the greatest geographer who ever lived" by Alois Sprenger. Balkhi School of Geography lost its former significance after occupations which had been experienced in the first quarter of 8th century. Geographical accumulation of knowledge that Europeans obtained from Muslims through Andalusian and Balkhi schools of geography had indirectly influence on developing the continental Europe and occurring Geographical Explorations. Our wish is that a school with such these important features is remembered again, and that studies which would shed light on the future are carried out, by making benefit from experiences of this school.

___

  • AĞARI, M., (2006). "İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47 (2), 195-214.
  • AĞARI, M., (2007). "Irak ve Belh Coğrafya Ekolleri ve İlk Temsilcileri: İbn Hurdazbih, Ya'kubî ve İstahrî", Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 34, 169-191.
  • AHMED, S. M., (1997). "Coğrafya", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), VIII, 51, İstanbul.
  • ATALAY, İ. vd., (1991). Coğrafya Öğretimi, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, No:175, Eskişehir.
  • BEVENS, W.B., (1988). AI-Yaman and the Hadramawt: Translations from medieval Arabic geographers and analysis, Unpublished Doctoral Dissertation, The Faculty Department Of Oriental Studies, The University of Arizona, USA.
  • BİLGİN, T., (2006). Genel Kartoğrafya I, Filiz Kitabevi, İstanbul.
  • BILLION, P., (2013). "How Did Medieval Cartographers Work? New insights through a systematic analysis of the visual language of medieval portolan charts up to 1439", CFC (Comite Francais de Cartographie), 216, 33-45.
  • EKİNCİ, A., (2006). "Harran ve Harran Okulunu Etkileyen Siyasi, Dinî, Coğrafî ve İlmî Unsurlar", I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu (Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Şanlıurfa, 28-30 Nisan 2006) Bildiriler Kitabı II. Cilt, 9-22.
  • GÜMÜŞÇÜ, O., (1999). "Osmanlılarda Coğrafya Biliminin Doğuşu ve Gelişimi", Osmanlı-Bilim, Yeni Türkiye Yayınları, 334-343.
  • KAYA, U., (2006). Ebû Zeyd el-Belhî'nin Ahlâk Felsefesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
  • MAHDİ, M.Y. (2011). "Türk-İslam Kültür Merkezlerinden Biri Olarak Belh Şehri", İSTEM: İslâm San'at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 18, 219-241.
  • MARULCU, H.T., (2002). Mu'tezile Ekolünün Tanrı-Alem-İnsan Görüşlerinin Oluşumunda İlkçağ Felsefesinin Etkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
  • ÖZGEN, N., (2010). "Bilim Olarak Coğrafya ve Evrimsel Paradigmaları", EÜ Coğrafya Dergisi, 19 (2), 1-25.
  • ÖZGÜÇ, N., ve TÜMERTEKİN, E., (2000). Coğrafya: Geçmiş, Kavramlar. Coğrafyacılar, Çantay Kitabevi, İstanbul.
  • ÖZTÜRK, M., (2001). Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • SEZGİN, F., (2008). İslam'da Bilim ve Teknik, Cilt III, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul.
  • SIDDIQI, A.H., (1995). "Muslim Geographic Thought and the Influence of Greek Philosophy", GeoJournal 37 (1), 9-15.
  • TIBBETS, G.R., (2008). "Balkhi School of Arab Geographers", Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, 389-390, Springer, Netherlands.
  • VAROL, M.B., (2009). "Endülüs'te Coğrafya ve Coğrafyacılar", İSTEM: İslâm San'at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 14, 61-77.