TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE KORUNAN FONETİK UNSURLAR

Türkmen Türkçesi Oğuz grubu Türk dillerinin doğu kolunu, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Gagauz Türkçesi ise batı kolunu teşkil eder. Oğuz Türklerinin bir bölümü 17. yüzyıla kadar Anadolu, Suriye, İran ve Irak coğrafyasında aynı edebî dili kullanmışlardır. Bu yüzyıldan sonra Azerbaycan Türkçesi ile Osmanlı Türkçesi farklı iki edebî dil oluşturmuştur. Gagauzlar günümüzde Moldova Cumhuriyeti'nde, başta Gagauz Özerk Devleti olmak üzere kuzeydoğu Bulgaristan, Ukrayna, Romanya ve Yunanistan'da yaşamlarını sürdürürler. Peçenek, Uz, Kuman-Kıpçak ve Oğuz boylarının tarihin değişik dönemlerinde bir araya gelmesinden oluşmuştur. Gagauz Türkleri 18. yüzyıla kadar Balkanlarda Osmanlı Devletinin bağımsızlığı altında yaşarlar. 18. yüzyıldan sonra Osmanlı Devletinin bölgede hâkimiyetinin zayıflamasının ardından çeşitli nedenlerle Rusya'ya göç ederler. 1990'a kadar Romenlerin ve Rusların bağımsızlıkları altında varlıklarını sürdürürler. Sovyetler Birliği 1990'da dağılır. Ardından 1994'te Gagauz Özerk Cumhuriyeti tanınır. Türkmen Türkleri ise 18. yüzyıla kadar Orta Asya Türklerinin müşterek yazı dili olan Çağatay Türkçesini kullanmışlardır. 18. yüzyıldan sonra ise Türkmen şair ve yazarları Türkmen Türkçesinin temelini teşkil eden eserler vücuda getirmişlerdir. Türkmen Türkçesinin temelini günümüzde Teke, Yomud, Ersarı, Çavdur, Sarık, Salur, Gökleñ boyları ile bu boylara bağlı oymakların dil ürünleri teşkil eder. Modern Türkmen edebî dili temelde Ahal ve Marı'da konuşulan ağızların teşkil ettiği Teke ağzına dayanmaktadır. Türkmenler Oğuzların boy birlikleri anlayışına bağlı olarak uzunca bir süre yazılı edebiyata sahip olamamışlardır. Bu nedenle 13. yüzyıldan itibaren eski Oğuz geleneğine bağlı zengin bir sözlü halk edebiyatı ürünlerine sahip olmuşlardır. Türkmen Türkçesinde Oğuz grubu Türk yazı dillerinin ses ve şekil bilgisi hususiyetlerinin büyük bir kısmının görülmesinin yanında Doğu Türkçesinin belirgin bazı özellikleri de görülür. Batı Grubu Türk yazı dilleri içerinde yer alan Türkmen Türkçesinde uzun yıllar Kıpçak ve Çağatay yazı dillerinin etkisi söz konusu olduğu için Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesinde görülen ses değişikliklerinin bir bölümü bu yazı dilinde gerçekleşmemiştir. Bu nedenle kuzey ve doğu grubu Türk yazı dillerinde korunan fonetik unsurların büyük bir kısmı Türkmen Türkçesinde de korunmaya devam etmiştir. Bu makalede Türkmen Türkçesinde korunan bu fonetik unsurlar örneklerle karşılaştırmalı bir yöntemle belirtilmiştir

Türkmen Türkçesi, ses bilgisi, korunan unsurlar, birincil uzun ünlü, Türkiye Türkçesi

Turkmen Turkish constitutes Oguz group of Turkish language’s eastern branch but Azerbaijan and the Turkey Turkish constitutes the western branch. A part of Oguz Turkey has used the same literary language up to the 17th century in the Anatolia, Syria, Iran and Iraq geography. After this century Ottoman Turkish and Azerbaijani Turkish created two different literary languages. Gagauz Turks today live mainly including the Gagauz Autonomous State, northeastern Bulgaria, Ukraine, Romania and Greece. Gagauz consisting of a combination of Peceneks, Uz, Kuman-Kipchak and Oguz tribes in different periods of history. Gagauz live under the independence of the Ottoman Empire in Balkans until the 18.th century. After the 18th century following the weakening of the rule of the Ottoman Empire in the region with various reasons they migrate to Russia. Until 1990 under the independence of the Romanian and Russian they managed to survive. The Soviet Union is fragmented in the 1990s. Then, in 1994, the Gagauz Autonomous Republic is known. Until the 18th century, Turkmens used the Chagatay Turkish which has been Central Asian Turks’common written language. After the 18th century Turkmen poets and writers wrote the woks which formed the infrastructure of the Turkmen Turkish. Today the foundation of Turkmen Turkish include the Teke, Yomud, Ersarı, Çavdur, Sarık, Salur, Gökleñ’s tribes language producs. Modern Turkmen literary language basically is based the Teke dialect which is spoken in the Ahal and Marı district. Turkmens depending the understanding of the Oguzsized units could not have written literature for a long time. Therefore since 13th century they have had their rich products of old tradition. As well as some typical characteristics of Eastern Turkish, some phonetic and morphological characteristics of Oguz group of Turkish literary language are seen in Turkmen Turkish. Because Kipchak and Chagatai languages have been effective in Turkmen Turkish which is located in the west group of Turkey written languages over years, some part of the sound change which has been seen in the Azerbaijan and the Turkey Turkish has not been seen in this written language. Therefore, a large number of protected phonetic elements in the northern and eastern group of Turkish literary language have been protected in Turkmen Turkish as well. In this article these protected phonetic elements in Turkmen Turkish are expressed with examples by a comparative method. STRUCTURED ABSTRACT

___

  • Argunşah, Mustafa (2006). “Harezm Dönemi Metinlerinde E / İ Sorunu”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu, (29 Mayıs – 1 Mayıs 2006), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi, Ankara.
  • Argunşah, Mustafa- GÜNER, Galip (2015) Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul.
  • Aşır, Çarı, (1986). Göreş, Aşgabat: Türkmenistan Neşriyatı
  • Azmun, Yusuf (1983) Ana Çizgileriyle Türkmence Dilbilgisi, I C. (Ses Bilgisi), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, s. Ankara
  • Azmun, Yusuf (1990) “Türkmence Asli ve Dolaylı Uzun Ünlüler”, Journal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi) Volume 14, Center For Middle East Studies of Harvard University, s. 75-94.
  • Başdaş Cahit (2007) “Türkiye Türkçesinde Aslî Uzunluk Belirtileri”, Turkish Studies Volume 2/2 Spring, s. 89–101.
  • Buran, A. (2006) “Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler”, II. Kayseri Ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, Kayseri, 10-12 Nisan 2006.
  • Buran Ahmet - Alkaya Ercan -Yalçın, Süleyman Kaan. (2014) Çağdaş Türk Yazı Dilleri (Güneybatı / Oğuz Grubu), Akçağ Yayınları, s. Ankara.
  • Clark, Larry (1998). Turkmen Referrence Grammar, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. Clauson, Sir Gerhard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford University Press, s. Oxford.
  • Çarıyew, Orazgılıç (2004) Türkmen Şorta Sözleri, Türkmenistanıñ Milli Medeniyyet “Miras” Merkezi, Türkmenbaşı Adındakı Türkmenistan Milli Golyazmaları İnstıtutı, s. Aşgabat.
  • Duman, Musa (1999). “Klasik Osmanlı Tükçesi Döneminde i / e Meselesine Dair”, İlmî Araştırmalar, 7, İstanbul, s. 65-103.
  • Eker, Süer (2010). Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara.
  • Eker, Süer (2013) “Ana Türkçe Uzun Ünlülerin Kıpçak Dillerindeki Kimi İzlerine Dair” AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Semih TEZCAN’a Armağan, Cilt, s. 13, Yıl, s. 13, 145-167.
  • Erdem, Mehmet Dursun - GÜL, Münteha (2006), “Kapalı e (ė) Sesi Bağlamında Eski Anadolu Türkçesi- Anadolu Ağızları İlişkisi”, Karadeniz Araştırmaları, S. 11, Ankara, s. 111-148.
  • Gowşudow, Ata (1989) Perman, Türkmenistan Neşiryatı, s. Aşgabat.
  • Gurbannepesov, Kerim (1995) Oylanma Bayrı, Türkmen Döwlet Neşiryat Gullugı, s. Aşgabat.
  • Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, s. Ankara.
  • Hamzayeva, M. Ya. (1962) Slovarı Turkmenskogo Yazıka, Akademiya Nauk Turkmenkoy SSP İnstitut Yazıkoznanıya, s. Aşhabad
  • Hanser, Oskar (2003) Türkmence El Kitabı, Çev. Zühal Kargı Ölmez, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 17, Kitap Matbaası, s. İstanbul.
  • Hocageldiyew, Nargılıç (1991) Gökdepe Galası, Aşgabat, s. TSSR Ilımlar Akademıyası.
  • Kakalıyewa, N. (2008) Türkmen Halk Ertekileri, Türmenistanıñ Prezidentiniñ Yanındakı Ilım we Tehnika Baradakı Yokarı Geñeş Magtımgulı Adındakı Dil we Edebiyat İnstitutı, Aşgabat.
  • Kara, Mehmet (1997) Ata Atacanov’un Şiirleri I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, s. Ankara.
  • Kara, Mehmet (2012) Türkmen Türkçesi Grameri, Etkileşim Yayınları, s. İstanbul.
  • Karaağaç, Günay (2012). Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara.
  • Kerbabayew, Berdi (1992) Saylanan Eserler (Hėkayalar, Powestler we Folklor) Aşgabat, s. Magarıf.
  • Kocaoğlu, Timur (2003) “Tarihî Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı e / i Meselesi, Türk Kültürü, S. 483-484, Ankara, s. 266-281.
  • Korkmaz, Zeynep (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
  • Özek, Fatih (2013) Tarihî Türk Lehçelerinde Uzun Ünlülere Bağlı Olarak Oluşmuş Ses Olayları”, The Journal of Academic Social Science Studies, S. 4, s. 649-666.
  • Saray, Mehmet (1993). Türkmen Tarihi, İstanbul.
  • Sümer, Faruk (1992). Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
  • Tekin, Talat (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı, Simurg Kitapçılık.
  • Tekin, Talat - ÖLMEZ Mehmet- CEYLAN Emine - ÖLMEZ Zuhal - EKER Süer (1995) TürkmenceTürkçe Sözlük, Simurg Kitapçılık, Ankara.
  • Tıetze, Andreas (2002-2009) Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Birinci Cilt, A-E, Simurg Yayınları, İstanbul.
  • Tıetze, Andreas (2002-2009) Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, İkinci Cilt F-J, Österreichische Akademie der Wissenschaften, Viyana.
  • Tuna, Osman Nedim (1960) “Köktürk Yazılı Belgelerinde ve Uygurcada Uzun Vokaller”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı –Belleten (2. Baskı 1988), s. 213-282.
  • Türk Dil Kurumu, (2009). Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, s. Ankara
  • Ünlü, Suat (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
  • Ünlü, Suat (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
  • Yalçın, Süleyman Kaan (2007). Birincil Uzun Ünlülerin Oğuz Grubu Türk Lehçelerindeki Ses Bilgisi Görünümleri ve Bu Ünlülerle İlgili Ses Olayları, Turkish Studies, Volume 5/1, Winter, s. 641-646.
  • Yılmaz Ceylan, Emine (1991). “Ana Tütkçede Kapalı e Ünlüsü”, Türk Dilleri Araştırmaları, Ankara, s. 151-165.
  • Yücel, Bilâl, ( 2007). “Nehcü’l-Ferâdîs’te Uzun-Kapalı E (ė) Ünlüsünün Yazımı”, ICANAS 38 (International Congress of Asian and North African Studies) Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Düzenleyen: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, 10-15 Eylül.
  • Zelili, (1991), Yedigen Kitaphanası, Aşgabat.