319187

TÜRK ÖLÜ GÖMME GELENEKLERİNDE DOKUMANIN ÖNEMİ VE İKONOGRAFİK ÇÖZÜMÜ

Düz Dokuma yaygılar Türk ölü gömme adetlerinde oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Halk arasında ölümlük-dirimlik, ahretlik, sargı halısı/kilimi olarak adlandırılan dokumalar cenaze üzerine serilen, mezarlık dönüşü de camiye bağışlanan yaygılardır. Bunlar hiçbir şekilde alınıp, satılmaz. Adeta bir çeyiz malzemesi gibi yaşlılar tarafından kefen bezi ile sandıkta muhafaza edilirdi. Ölümlük halılar, yakın zamana kadar Anadolu'nun hemen hemen her yöresinde özenle uygulanan ölüm geleneklerinden biridir. Balıkesir, Çanakkale, Bergama gibi Batı Anadolu, Niğde, Kırşehir gibi Orta Anadolu ve Van, Bitlis, Hakkâri gibi Doğu Anadolu bölgesinde uzun bir süre varlığını sürdüren bu gelenek, Orta Asya Türk dünyasında da kendini göstermektedir. Özellikle Türkmenler'de "Pışbağalı Halı" olarak adlandırılan dokuma, bu amaca hizmet eden bir dokumadır. Pışbağa yani kaplumbağa uzun ve sağlıklı bir ömrün simgesi olarak bilinmektedir. Ayrıca devletin egemenliğini, gücünü ve kudretini de sembolize eder. Kaplumbağa bu bağlamda hanedan sembolü olarak kabul görmüştür. Nitekim Göktürk taş yontularının kaidesinde de sıklıkla kullanılan bir figür olarak Türk süsleme sanatındaki yerini almıştır. Türklerde ve Çinlilerde kutlu bir hayvan olarak nitelendirilen ve astrolojik bir simge olarak bilinen kaplumbağa figürü, İç ve Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar uzanan bir süsleme ögesidir. Bu makalede ölümlük-dirimlik dokumalar üzerinde durularak, bunların motif ve kompozisyon düzeni ile ikonografik çözümleri mukayeseli olarak irdelenecektir.

THE SIGNIFICANCE OF FUNERAL FABRICS AND ICONOGRAPHIC SOLUTIONS IN TURKISH INTERMENT TRADITIONS

Plain weave rugs occupy a significant place in funeral rites traditions of the Turks. Known colloquially as ölümlük-dirimlik (‘life and death fabric’), ahretlik (‘afterlife fabric’), and sargı halısı/kilimi (‘wrapping rug/kilim’), these fabrics were used to cover mortal remains. They were often donated to the mosque following the return from the burial and they were under no circumstances bought or sold. The fabrics were kept by old people together with the shroud in their dowry chest almost as if they were part of their dowry. Until recently the death rugs were meticulously observed customs in nearly all of Anatolia. The tradition was sustained over many years in places like Balıkesir, Çanakkale and Bergama in western Anatolia, in Niğde and Kırşehir in central Anatolia and in Van, Bitlis and Hakkari in eastern Anatolia, and it also shows up among the Turkic peoples in Central Asia. The Turkmens’ so-called pışbağalı halı is a rug peculiar to this purpose. Pışbağa means tortoise, which symbolizes a long and healthy life. Besides, it represents the supremacy, strength, wealth and prosperity of the State. Turtle, in the sense, has been cited as a dynastic symbol. Hence the figure that frequently was used on the plinths of the Göktürk stone carvings also appears in Turkish decorative art. The turtle figure, regarded as a sacred animal and an astrological symbol, is used for decorative purposes from Central to Minor Asia. This article will focus on the ölümlük-dirimlik fabrics, and explore and compare their motifs, compositions and iconographic solutions.

PDF

___

Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Kurmay Yayınları, Ankara.
Azadi, S. (1975). Turkoman Carpets and the Ethnographic Significance of Their Ornaments, London.
Bağcı, S. (1996). “İslam Toplumlarında Matemi Simgeleyen Renkler: Mavi, Mor ve Siyah”, Cımetıéres et Traditions Funéraires Dans Le Monde Islamıque-İslâm Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, C.II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, s. 163- 168.
Barışta, H. Ö. (1998). “19.-20. Yüzyıl İç Anadolu ve Orta Akdeniz Bölgesi Türk Kirkitli Dokumaları Üzerine”, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri 27-31 Mayıs 1996 Kayseri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, s. 39-54.
Barthold, W. (1947). “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair”, (Çev.: Abdülkadir İnan), Belleten, C. XI, S. 43, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s. 516-539.
Barthold, W. (1987). “Türklerde ve Moğollarda Defin Merasimi Meselesine Dair”, (Çev.: Abdülkadir İnan), Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, s. 362-386.
Bayram, S. (1998). “Vakıflar Genel Müdürlüğü Halı Müzesi’nde Bulunan Hayvan Figürlü Halılarda Ejder-Kaplumbağa-Akrep-Kertenkele Figürü”, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri 27-31 Mayıs 1996 Kayseri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, s. 65-75.
Couliboeuf de Blocqueville H. (1986). Türkmenler Arasında, (Çev.: Rıza Akdemir), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Çoruhlu, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2011.
Çoruhlu Y. (1994). “Türk Sanatı’nda Kaplumbağa Figürlerinin Sembolizmi”, Arkeoloji ve Sanat, 62/63, İstanbul, s. 29-36.
Çoruhlu Y. (2008). “Türk Sanatı’nda Dünyayı Taşıyan Hayvan Teması”, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 6, İstanbul, s. 73-84.
Deniz, B. (1994). “Bir Vakıf Eser Olarak Cami, Mescid, Zaviye, Şifahane Gibi Dini ve Sosyal Yapılarda Bulunan Halı, Kilim ve Düz Dokuma Yaygılar ve Bunların Günümüzdeki Durumu”, Vakıflar Dergisi, No. XXIII, Ankara, s. 283-296.
Deniz B. (1998). Ayvacık (Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları (Kilim, Cicim, Zili), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara.
Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara.
Diyarbekirli, N. (1993). “İslamiyetten Önce Türk Sanatı”, Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, s. 1-64.
Eröz, M. (1985). “Türk Topluluklarının Ölüm Adetleri Üzerinde Bir Deneme”, Türk Dünyası Araştırmaları – Z. F. Fındıkoğlu’na Armağan, No. 35, İstanbul, s. 56-68.
Gezgin, D. (2003). Hayvan Mitosları, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2007.
Karamağaralı, B. (1997). “Türk Halı Sanatındaki Motiflerin Yorumu Üzerine”, Arış, S. 3, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, , s. 28- 39.
Kaşgarlı Mahmud, (1985). Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, C.I, (Çev.: Besim Atalay), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Keskin, Y. M. (2003). “Sarısaltık Ocağına Bağlı Alevîler’de Ölümle İlgili İnanç ve Ritüeller (Tunceli Karacaköy Örneği)”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 15, s. 115-130.
Nowgorodowa E. (1980). Alte Kunst der Mongolei, Leipzig.
Örnek, S. V. (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
Özdemir, C. (2009). “Havza İlçesinin Genel Folklorik Yapısı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi-The Journal of International Social Research, Vol. 2/7, s. 185-206.
Pugachenkova G. - Galerkına A. (1979). Olimpiada Isaevna, Miniaturi Sredney Azii, Moskva.
Rahman, A. (1987). “Uygurların Defin Merasimleri”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, No. IV, Ankara, s. 311-312.
Roux J.P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev.: Aykut Kazancıgil), İşaret Yayınları, İstanbul.
Roux J.P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm, (Çev.: Aykut Kazancıgil), Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Stephenson C. (2003). Kaplumbağlara Dair, (Çev.: Roza Hakmen), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Türkmen, N. (2001). “An Old Tradition: Funeral Rugs”, Oriental Carpet and Textile Studies VI- Papers from the ICOC Conference, Milan 1999, California, pp. 128-132.
Türkmen, N. (2001). Orta Asya Türkmen Halıları ile Tarihî Anadolu-Türk Halılarının Ortak Özellikleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2001.