SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEMDE ORTAASYA’DA DİNİ RADİKALİZMİN NEDENLERİ ÜZERİNE

Radikalizm genel olarak; toplumsal, siyasal ve ekonomik alanlarda ortak kabul görmüş normların en az bir alanına muhalif olan ve alternatif oluşturan, az ya da çok tutarlı bir düşünce sistemi ve gelecek tahayyülünün benimsenmesini ve bunun hayata geçirilmesi için yöntem olarak güç kullanımı ve/veya şiddetin seçilmesini ifade etmektedir. Bu çerçeveden hareketle dini radikalizm; bir inanç sistemini siyasal argümanlar yoluyla sistem eleştirisi durumuna getiren ve mevcut olanda inanç esaslı bir değişim yaratmayı planlayan, inanç sistemi önersin ya da önermesin yöntem olarak güç ve/veya şiddete başvuran ve bunu dini argümanlarla meşrulaştıran radikalizm türüdür. 1917 Bolşevik Devrimiyle başlayan ve 1991’ de son bulan SSCB döneminde totaliter bir yönetim altında yaşamış olan Orta Asya halkları sosyal hayatta ve kamusal alanda ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmüş, kültürel açıdan baskı altında tutulmuşlardır. Sistemin ideolojisini hakim kılmak için var olan inanç sistemlerinin etkisi azaltılmak istenmiş, oluşturulmaya çalışılan bu yeni sistemden en fazla zararı Orta Asya Müslümanları görmüşlerdir. 1947 yılında başlayan1 soğuk savaş dönemi boyunca ise İslam, Orta Asya’da iki ana politika için araçsallaştırılmıştır. SSCB açısından rejimin bekası için önce baskılanmış ardından yine rejimin bekası için desteklenmiştir. SSCB ve komünizm karşısında, ekonomik anlamda kapitalist siyasal anlamda liberal ABD ve etrafında toplanan Batı bloğu açısından ise İslam, Müslümanları Sovyet rejimine karşı harekete geçirmek için itici güç olarak kullanılmak istenmiştir. Soğuk savaş süresince İslam’ın çift taraflı kullanımı, Soğuk Savaş döneminin sonlanmaya başlaması ile birlikte; Orta Asya halklarının kimlik tasarımının ana belirleyicilerinden biri durumuna gelmiştir. Bir başka ifadeyle, Sovyet dönemi boyunca baskılanmış olan İslam, Sovyet sonrası dönemde Orta Asyalı bireylerinin inanç ve kültüre ilişkin farklılıklarını tanımlamak üzere devreye girmiştir. Ne var ki; Sovyet dönemi boyunca dinin eğitimden ibadete her boyutta yasaklanmış ve hatta sınırlandırılmış olması, toplumsal düzeyde derinleşmesini engellediğinden bu yeni kimlik tasarımı, çoğunlukla yerel dini liderler eliyle aktarılan sınırlı ve yorumsal dini bilgiler kanalıyla biçimlenmiştir. Temel dini bilgilerin aktarım ve dolaşımındaki bu bozukluk, radikal dini grupların bölgede kök salmasını kolaylaştırmıştır. Dini radikalizmin bölgede varoluşunda; siyasi nedenler, bireysel durum, dini politik hedefler, toplumsal nedenler ve felsefi nedenler önemlidir. Orta Asya’daki dini radikalizmin varlığında tüm bu nedenler etkili olmakla birlikte bölgenin özel koşulları da bulunmaktadır. Bu koşullar nüfusun yapısı ve her ülkenin az da olsa farklılık gösteren tarihsel koşullarıdır. Orta Asya ülkeleri içerisinde radikal dini grupların en az etkili oldukları ülke Kazakistan’dır. Bu durumun iki nedeni bulunmaktadır. Birincisi Kazakistan’ın kişi başına düşen milli gelir oranının diğer ülkelere oranla hayli yüksek olması, diğeri ise Kazakistan nüfusunun homojen olmayışı olarak gösterilebilir. Radikal unsurların Özbekistan’da Tacikistan ve Kırgızistan’dan daha fazla varlık gösterebilmeleri, radikal unsurların fazlalığının sadece ekonomik geri kalmışlıkla açıklanamayacağını göstermektedir. Temel amacı Orta Asya ülkelerindeki dini radikalizmin temel nedenlerinin ele alınması olan bu çalışmada; Orta Asya’da İslam ele alınmış, dini radikalizm açıklanmış ve bölgedeki dini radikalizmin nedenleri üzerinde durulmuştur. Araştırmada tarihsel ve betimsel araştırma yöntemleri kullanılmıştır. Kitap, makale, internet kaynakları, dergi vb. yazılı kaynaklar ile araştırmacıların gözlemlerinden yararlanılmış olup; bilgi işleme aracı olarak sosyal bilimlerde kullanılan nitel ve nicel bilgi işleme yöntemi esas alınmıştır.

THE CAUSES OF RELIGIOUS RADICALISM IN CENTRAL ASIA AFTER COLD WAR

In general Radicalism is a more or less coherent system of thought that is at variance with at leastonearea of common norms accepted in the social, political and economic spheres and constitutes an alternativeand it expresses the use of forceand / orthechoice of violence. In this frame religious radicalism; is a type of radicalism that applies a power of belief system as a system criticism through political arguments and plan stomake a faith-basedchange in thepresent, or a method of proposing or suggesting power and / or violence and legitimizing it with religious arguments. During the USSR period, the peoples of Central Asia had saw a second-classcitizenship in social life and public space, and they were culturally oppressed. With their countries becoming independent, these people shave started toproudly declare that they have a different culture from the Russian culture and that they are Muslims. Although it is important for these people to Express that they areMuslims, they have not got basic information about Islam. Lack of basic religious information about Islam makes it easier for radical groups to find support for them in the region. Religious radicalism exists in the region; political reasons, individual situation, religious political goals, social reasons and philosophical reasons. Main purpose of this Work is religious radicalism in the Central Asian countries. In this study, religious radicalism was explained and the causes of religious radicalism in the region were discussed.

___

  • Ahmad J. (2015) “5 Pathsto Islamic Radicalization”, The National İnterst, http://nationalinterest.org/feature/5-paths-islamic-radicalization-12269.
  • Amir A. B. (2006) "Formation of New Geo-strategicRealm in Asia" (in Persian), Central AsiaandtheCaucasusReview, No. 52, 14s. http://arz-epak.com/documents/ebooks/CentralAsiaImportance.pdf. [24.02.2018]
  • Akdoğan S. (2014) Orta Asya’da Radikal İslam Tacikistan Örneği, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi.
  • Akiner S. (2003) “ThePoliticisation of Islam in Postsoviet Central Asia”, Religion, State and Society, 31:12, pp.97-122.
  • AlimiE.Y., LorenzoBosi, CharesDemetriou, (2015), The Dynamics of Radicalization, Oxford UniversityPress
  • Arpacı I., (2017), “Dini Radikalizmin Nedenlerini Tersinden Sorgulamak: Milli Görüş Neden Radikalleşmedi?”, TurkishStudies C.12, S.8, ss.11-28.
  • Avrupa Komisyonu, (2008) “RadicalisationProcessesLeadingtoActs of Terrorism” A Concise Report PreparedbytheEuropeanCommission'sExpertGroup on ViolentRadicalisation
  • Aydar H. (2014) “Kırgızistan’da Dindarlaşma Tirendi. Problemler, Öneriler”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi, Eskişehir:26-28 Mayıs 2014.
  • Bayraktar G. (2008) Orta Asya ve Türkiye’nin Güvenlik Stratejileri, İstanbul: Bilge Oğuz Yayınları.
  • Blaut, J.M. (2000), The Colonizer's Model of the World, Geographical Diffusionism and Eurocentric History, New York: Guilford Press,
  • Bodur H. E. (2004), “Orta Asya’da Militan İslamcı Hareketler ve Vahhabilik”, Dini Araştırmalar, 7:20, 195-204.
  • Borum, R. "Radicalization into Violent Extremism I: A Review of Social Science Theories." Journal of Strategic Security, N. 4 (2011), pp. 7-36.
  • Brown B. (2013), “TheTwoFaces of ReligiousRadicalism: Orthodox Zealotryand “HolySinning” in Nineteenth-Century Hasidism in HungaryandGalicia”, The Journal of Religion, V. 93, N.3 (July 2013), pp. 341-374.
  • Büyükkara M. A. (2012) “Dışlamacı Müslümanlığın Orta Asya’daki İzdüşümleri: Selefilik Hareketi ve Taliban”, Orta Asya’da İslam: Temsilden Fobiye, ed. Savaş Kafkasyalı, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi.
  • Çalışkan İ. (2012) “20. Asırda Asya’da Din Politikaları: Çarlık Rusya ve Sovyetler Birliği Hâkimiyetinde Belirleyenler ve Belirlenenler”, Bölgesel ve Küresel Politikalarda Orta Asya, ed. Savaş Kafkasyalı, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi
  • Çalışkan İ. (2012) “Orta Asya’da Üç İslam Anlayışı”, Orta Asya’da İslam: Temsilden Fobiye, ed. Savaş Kafkasyalı, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Çelik O., (2015), “Dini İstismar Eden Terör Örgütlerinin Radikalleşme Süreçleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2, S.22, s. 99-122.
  • Çelikpala, M. (2006) “Sovyetlerden Günümüze Orta Asya-Kafkasya’da Vahhabilik ve Siyasal İslam”, ed. Yelda Demirağ ve Cem Karadeli, Geçmişten Günümüze Dönüşen Orta Asya ve Kafkasya, Ankara: Palme.
  • Davutoğlu Ahmet, (2003), Stratejik Derinlik, İstanbul: Küre Yayınları.
  • DjlalıMohammad-Reza, ThierryKellner, (2009), Yeni Orta Asya Jeopolitiği, (çev. Reşat Uzmen), İstanbul: Bilge Sanat Kültür.
  • Elma F. (2010) “Sovyet Sonrası Rusya ve Orta Asya”, Journal of AzerbaijaniStudies, Temmuz 2010, ss.129-143.
  • Erhan Ç. “ABD’nin Orta Asya Politikaları ve 11 Eylül’ün Etkileri”, Uluslararası İlişkiler, 1:3, s. 123-149.
  • Erşahin S. (2004), “Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ulusal Güvenlik ve Din”, Dini Araştırmalar, 7:20, ss.179-194.
  • Freedom House, (2018), Freedom in the World 2018: Table of Country Scores, https://freedomhouse.org/report/freedom-world-2018-table-country-scores, [01.11.2018].
  • Golden, P. (2014) Dünya Tarihinde Orta Asya, Çev.: Y. K. Taştan, Anakara: Ötüken Yayınları, Haghayeghi M. (1994), “IslamicRevival in the Central AsianRepublics”, Central Asia Survey,13:2, pp. 249-266.
  • Hassan R., (2010), Müslüman Zihinler, (çev. Ergin Çenebaşı), İstanbul: Doğan Kitap.
  • Hobsbawm E.J., (2010) Milletler ve Milliyetçilik, çev. Osman Akınhay, İstanbul: Ayrıntı Yayınları Human Development Report, (2016), http://hdr.undp.org/sites/default /files/2016_ human _development_report.pdf,.
  • Hizmetli S. (2013) “Orta Asya Türk Toplumlarında Genel Dini Durum Ve Radikal-Aşırı Akımlar”, Tarihte ve Günümüzde Selefilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul: 08-10 Kasım 2013.
  • Kafkasyalı, M. S. (2012) “Orta Asya’da Güç ve Zihniyet”, Bölgesel ve Küresel Politikalarda Orta Asya, Ed.: M. Savaş Kafkasyalı, Ankara: SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık,
  • Khalid A. , (2007), IslamAfter Communism: Religion and Politics in Central Asia, London: Universty of California Press.
  • Kort, M. (2004) Nations in Transition: Central AsianRepublics, Library of CongressCataloging-inPublication Data, New York,
  • Kang D. (2010) Orta Asya’da Radikal İslam Hareketi ve Terörizm, Ankara: Atılım Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi,
  • Karpat K. (2014) Türkiye ve Orta Asya, çev. Güneş Ayas, İstanbul: Timaş Yayınları.
  • Kozulukov T. (2017) “Kırgızistan’da Devletin Din Siyaseti”, Akademik Hassasiyetler, 4:7, ss.85- 104, McCauley C. SophiaMoskalenko, (2010) “IndividualandGroupMechanisms of Radicalization”, Protecting the Homel and from International and Domestic Terrorism Threats,
  • Mutlu K., L.D. Tılıç, (2001), “Sovyet Sonrası Orta Asya’da Toplumsal Yapı ve Suç”, Birikim Dergisi, S.146.
  • Neuman P. (2013) “TheTroublewithRadicalization”, International Affairs (London), V. 89, N.4, pp.873-893.
  • Olcott M. B. (2014) “ReligionandStatePolicy in Central Asia”, TheReview of Faith & International Affairs, 12:4, pp.1-15, ReligiousFreedom Report, 2017, Uzbekistan, http://religious-freedom-report.org/report/ uzbekistan/?pdf=true, [01.02.2018]
  • ReligiousFreedom Report, 2017, Kazakhstan, http://religious-freedom-report.org/report/ kazakhstan/, [01.02.2018]
  • ReligiousFreedom Report, 2017, Kyrgyzstan, http://religious-freedom-report.org/report/kyrgyzstan/, [01.02.2018]
  • ReligiousFreedom Report, 2017, Tajikistan, http://religious-freedom-report.org/report/tajikistan/, [01.02.2018],
  • ReligiousFreedom Report, 2017, Turkmenistan, http://religious-freedom-report.org/report/ turkmenistan/ , [01.02.2018],
  • Rink, Anselm.,KunaalSharma (2016), “The Determinants of Religious Radicalization: Evidence from Kenya” Journal of Conflict Resolution, 0022002716678986,
  • Roy O. (2016) Yeni Orta Asya, çev. Mehmet Moralı, İstanbul: Metis Yayınları.
  • Sander Oral, (2014), Siyasi Tarih: 1918-1994, Ankara: İmge Kitabevi.
  • Schmid A.P. (2013)Radicalisation, De-Radicalisation, Counter-Radicalisation: A Conceptual Discussion And Literature Review, ICCT ResearchPaper, 97, 22,
  • Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, (2018), “Orta Asya”, http://www.mfa.gov.tr/sub.tr.mfa?ede60537-9169-4b35-a43b-1471fc7eaf08,[01.11.2018].
  • Tazmini G. (2001) “TheIslamicRevival in Central Asia: A Potent Force or/a Misconception?”, Central AsiaSurvey, 20:1, pp.63-83,
  • Türker A. T. (2013), “Orta Asya’da İslam, Siyaset ve Güvenlik”, Uluslararası Sistemde Orta Asya, der. M. Dermirtepe, Güner Özkan, Ankara:USAK Yayınları,
  • US Department of State, (2016), International ReligiousFreedom Report for 2016, https://www.state.gov/j/drl/rls/irf/religiousfreedom/index.htm #wrapper, [03.02.2018].
  • Ülger İ. K. (2008) “Orta Asya’da Radikalizm Tehdidi: Gerçek mi Efsane mi?”, II. Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi,
  • Walker Edward, (2003), “Islam, IslamismandPoliticalOrder in Central Asia”, Journal of international Affairs, 56:2, pp.21-41,
  • Veldhuis, T. JorgenStaun, (2009), Islamist Radicalisation: A Root Cause Model,TheHague: NetherlandsInstitute of International RelationsClingendael,
  • Yılmaz H. (2008) “Çağdaş dünyada Din Öğretimi ve Kırgızistanla karşılaştırılması”, CÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII:1, ss.91-119.