SENGLÂH’TA RENK ADLARI İLE KULLANILAN HAYVAN ADLARI

Çağatayca-Farsça bir sözlük olan Senglâh söz varlığı bakımından zengin bir eserdir. Mirza Muhammed Mehdi Han tarafından yazılan eser, başta Ali Şir Nevaî olmak üzere Lütfî, Hüseyin Baykara gibi büyük şairlerin eserleri taranarak hazırlanmıştır. Mehdi Han ayrıca eseri hazırlarken Çağatayca yazılmış bir Kelile ve Dimne’yi Babür Divanı’nı ve Babürnâme’yi de taramıştır. Kelime anlamı “taşlık” olan “Senglâh” 1758- 1760 yılları arasında yazılmıştır. Bu çalışmada Senglâh’ın zengin dil malzemesi içerisinden “renk adları ile kurulu hayvan adları” ele alınmıştır. Hayvan adları, sözlüklerin söz varlığı içerisinde önemli bir orana sahiptir. Türk diline ait sözlüklerde geçen hayvan adları Türk dilinin söz varlığının zenginliği açısından ayrı bir önem taşır. Aynı zamanda Türk sosyal hayatı hakkında geçmişten geleceğe uzanan bilgiler ihtiva eder. Renklerin sosyal yaşamda karşıladıkları anlamlar diğer söz varlıkları ile bir araya geldiklerinde dilin ifade gücüne yeni bir boyut kazandırmaktadırlar. Türk kültüründe, hayvan adları da bazen renklerin dili ile ifade edilmiştir. Bu adlar bazen de bir renge ait anlama ikinci anlam daha kazandırabilmektedir. Eserde tespit edilen renk adlarıyla kurulu hayvan adları şu başlıklarda ele alınmıştır: aġ baba, aġ buġa, ala böke, ala toġan, alca serçe, ala ḳarga, ḳara tal, ḳara ḳuş, ḳara kulaġ, kara bataḳ, ḳara baş, ḳara boġaz, ḳara tavuḳ, baġrı ḳara, ḳızıl ala, ḳızıl ayaġ, ḳızıl tüglü, sarıça, sarıġ kuş, yaşıl baş, gög ḳarga, çaḳır ḳanat.

ANIMAL NAMES USED WITH COLORS IN SANGLAH

Senglâh, which is a dictionary of Chagatai and Persian is a rich work of art in point of vocabulary. Written by Mirza Muhammed Mehdi Han, it is prepared by scanning the works of art of big poets like Lütfi, Hüseyin Baykara, notably Ali Şir Nevai. Mehdi Han also while preparing the work of art scanned the Chagatai Kelile and Dimne, Babür Divanı and Babürname. Senglâh, whose word meaning is stony place, was written between the years 1758-1760. In this work, through the rich language material of Senglâh, “animal names which is composed of colour names comes up”. Animal names have an important rate in the vocabulary of dictionaries. Animal names which are in the dictionaries of Turkish language play an imporatant role in point of richness of vocabulary of Turkish language. Also it involves knowledge which comes from the past and goes on future about the Turkish social life. When the meaning of colours which is supplied in social life come together with the other vocabularies, it adds a new dimension to the power of language expression. İn Turkish culture, animal names sometimes expressed by the language of colours. These names give a second meaning to the meaning of colour. Animal names contained with the colour names in the work of art are dealed with these titles: aġ baba, aġ buġa, ala böke, ala toġan, alca serçe, ala ḳarga, ḳara ḳuş, ḳara ḳulaġ, kara bataḳ, ḳara tal, ḳara baş, ḳara boġaz, ḳara tavuḳ, baġrı ḳara, ḳızıl ala, ḳızıl ayaġ, ḳızıl tüglü, sarıça, sarıġ kuş, yaşıl baş, gög ḳarga, çaḳır ḳanat.

PDF

___

AL Güzeldir, Muharrem (2002). Abuşka Lugati ( G iri ş - Metin - İndeks). Yayınlanmamış doktora tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Bayraktar, Nesrin, (2004).“Kara ve Siyah Renk Adlarının Türkçedeki Kavram ve Anlam Boyutu Üzerine” TÖMER Dil Dergisi, Sayı 126, Ekim-Kasım- Aralık, s. 56-77.
Bayraktar, Nesrin (2006). “Kavram Ve Anlam Boyutunda Sarı ve Tonları”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:1, s. 209-218
Bozkaplan, Ş. Ali (2007). Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall.
Clauson, S. G. (1960), Sanglax, (A persian Guide to the Turkish Language by Muhammed Mahdi Xan), London.
Devellioğlu, Ferit (1999). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
DLT Ercilasun A.B - Akkoyunlu Z. (2014). Dîvânü Lûgati’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar- Dizin, Ankara: TDK
DS Derleme Sözlüğü (1993). Ankara: TDK.
EDAL Starostin Sergei, DYBO Anna, MUDRAK Oleg (2003). Etymological Dictionary of The Altaic Languages I-II-III, LeidenBoston: Brill
EDPT Clauson, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford.
Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 1. Baskı, Ankara.
Eren, Hasan, (1950). Çağatay Lûgatleri Hakkında Notlar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi Cilt: 8 Sayı: 1.2 Sayfa: 145-163.
Ergin, Muharrem (1958), Dede Korkut Kitabı II İndex-Gramer, TDK Yay., Ankara.
Genç, Reşat (1999). Türk İnanışları ile Geleneklerinde Renkler, Ankara: AKM
Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK: Ankara.
Kanar, Mehmet (2010). Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, Say yay. İstanbul.
Karahan, Akartürk (2013). CodexCumanıcus’ta Hayvan Adları, Turkish Studies- International PeriodicalForTheLanguages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic Volume 8/1 Winter, p.1839-1865.
KB Arat, R. R. (1979), Kutadgu Bilig III İndeks, (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), İstanbul: TKAE Yay.
KB Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: TDK.
KİLE Abû Hayyan (1931). Kitâbü'l-İdrâk li-lisâni'l-Etrâk (A. Caferoğlu), İstanbul: Evkaf Matbaası.
KT Şemseddin Sami (2006). Kamus-ı Türki, 15. Baskı, İstanbul: Çağrı yay.
KTL Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (1991). Ankara: Kültür Bakanlığı.
KTS Kıpçak Türkçesi Sözlüğü (2007). (Haz.R. Toparlı, H. Vural, R. Karaatlı), 2. Baskı, Ankara: TDK.
Küçük, Salim (2010). Tarihî Türk Lehçelerinde Renk Adlandırmaları, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter, s.556-577.
LÇ Şeyh Süleyman Efendi Buhari (1298). Lûgat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani, İstanbul.
MERT, Osman (2007). “Kazak Türkçesinde Hayvan Adlarıyla Kurulan Atasözleri”, Kazakistan ve Türkiye'nin Ortak Kültürel Degerleri Uluslararası Sempozyumu, 21-23 Mayıs,. Almata.
ML Muhâkemetü’l Lugateyn (1996). (Haz. F. Sema Barutçu Özönder), Ankara:TDK
NSÇT Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar (2011). (El-Lugat’un Nevâ’iyye ve’l İstişhâdâtu’l Çagâtâi’yye haz. Mustafa S KAÇALİN), Ankara:TDK
OTWF Erdal, M. (1991), Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the lexicon, Vol. I-II, OttoHarrassowitz- Wiesbaden.
Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi I, Ankara: TTK
Ölmez, Zühal.K. (1998). Çağatayca Sözlükler, Kebikeç, Say.6, s. 137-144.
Ross, E. Denison (1994). Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü, (Çev. E. Gürsoy-Naskali), Ankara:TDK
Sever, Mustafa (1999). “Türk mitolojisinde kuşlar” Millî Folklor, 42, 83-88.
TAS Tarama Sözlüğü (2009). Ankara: TDK.
TETTL Tıetze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lûgatı, İstanbul: Simurg.
TMEN Doerfer, G. (1963, 1965, 1967, 1975), Türkischeund Mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV, Wiesbaden.
Tokay, Yaşar (2012). “Dīvānü Luġāti’t-Türk’te Geçen Çıçalak “Serçe Parmak” ve Çıçamuk “Yüzük Parmağı” Kelimeleri Üzerine Bazı Düşünceler” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt:5, Sayı: 22, Volume:5 sayfa:204-210
Toprak, Funda (2004). “Türklerde Kozmoloji Bilgisi ve İslam Sonrası Metinlerde Geçen Yıldız- Gezegen İsimlerinin Etimolojisi”, TİKA 1. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, 31 Mayıs-4 Haziran, Kırım-Ukrayna
Toprak, Funda (2011). “Defter-İ Cengiz-Nāme’de Boy Nişanları ve Damgalar”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter, p. 544-563, TURKEY
Toprak, Funda (2013). “Çağatay Şiirinde Vahşi Hayvanlar ve Yırtıcı Kuşlar”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer, p. 105-124, ANKARA-TURKEY
TS Türkçe Sözlük (11. Baskı) (2017). Ankara: TDK.
Yiğit, N- Saygılı, F- Çolak, E- Sözen, M- Karataş, A (2008). Ornitoloji, “Kuş Bilimi”, Ankara: Ümit Ofset