195102

ŞECERE-İ HAREZMŞÂHÎ’DE HEDİYE VE HEDİYELEŞME

Tarihin en eski çağlarından günümüze kadar insanlar çeşitli nedenlerle aralarında hediyeleşme etkinliği gerçekleştirmişlerdir. Hediyeleşmenin nedenleri, hediye olarak verilen nesneler ve hediyeleşme geleneği zamanın şartlarına ve toplumların yapısına göre farklılıklar göstermiştir. İnsan ilişkilerinde gönül alma, saygı ve sevgi gösterme, hasta ziyaretlerinde hastaya moral verme gibi birçok işlevi olan hediyeleşme, devletlerarası ilişkilerde de devlet yöneticileri tarafından pek çok farklı amaç için kullanmıştır. Tarih boyunca dünyanın çeşitli coğrafi alanlarında uzun ömürlü ve güçlü devletler kuran Türkler de kendilerine özgü bir hediyeleşme geleneği meydana getirmiştir. İslamiyet öncesi Türk devletlerinden yakın dönem Türk devletlerine kadar devam eden Türk hediyeleşme geleneği ve kültürü, Türklerin cömertliğini, yardımseverliğini ve inancını göstermiş ve özellikle siyasi ilişkilerde önemli bir araç haline gelmiştir. Savaşta kazanılan zaferi kutlamak, karşı güçlerle barışı sağlamak ya da onları itaat altına almak, hakimiyeti sağlamlaştırmak gibi birçok farklı amaç için yapılan hediyeleşmeler, Türk kültürünün ve devlet geleneğinin önemli bir parçası olmuştur. 19. yüzyıl Hive (Harezm) tarih yazıcılarından Muhammed Yusuf Beyânî’nin Harezm’de 17. yüzyılın ikinci yarısından 20. yüzyılın başına kadar olan tarihî olayları anlattığı Şecere-i Harezmşâhî adlı eseri incelendiğinde, hediyeleşmenin yakın dönem Türk devlet geleneği içerisinde de canlılığını koruduğu; hediyeleşmenin siyasi, sosyal, ekonomik ve psikolojik birçok işlevinden yararlanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada, Hive (Harezm) Hanlığı tarihi için birinci elden kaynak olan Şecere-i Harezmşâhî adlı eser ve Çağatay Türkçesinin son temsilcilerinden Beyânî kısaca tanıtılmış, Türkistan’da Hanlıklar Dönemi’nde de çok canlı bir şekilde devam eden Türk hediyeleşme geleneği incelenmiştir. Çalışmamızda özellikle hediyeleşme şekilleri,

GIFT AND GIFT-GIVING IN SECERE-I HAREZMSAHI

People have done gift-giving activities due to various purposes since the ancient times. The purposes of gift-giving, the objects given as a gift, and tradition of gift-giving have differed according to the time and the structures of the communities. The gift-giving which has many functions like atonement, showing respect and love and cheer the patients up during the visit is also used for many purposes in international relations by the state officials. The Turks who founded long-lasting and powerful states in various parts of the world throughout history have created their peculiar gift-giving tradition. Turkish gift-giving tradition and culture having lasted from pre- Islamic states period to the recent past Turkish states has shown Turkish generosity, benevolence and faith and it has particularly become an important means in political relations. Gift-giving realised for many various purposes like celebrating a victory in a war, making peace with the enemy or dominating over them and consolidating the sovereignty has become an important part of the Turkish culture and state tradition. When the work named “Secere-i Harezmsahi” in which Muhammed Yusuf Beyani, one of the history writers of 19 th century, tells historical events in Harezm from the second half of the 17 th century to the beginning of the 20 th century is examined, it can be seen that gift-giving maintains its vitality in the recent era of the Turkish state tradition, it is also benefited from its many functions such as political, social, economical and psychological. In this study, the work named “Secere-i Harezmsahi” which is the first hand source for Hive (Harezm) Khanate era and Beyani who is one of the last representatives of Chagatai Turkish are introduced briefly and Turkish gift-giving tradition which continued colourfully in Khanates Era in Turkistan is analysed. Gift-giving manners, gift-giving and taking under what circumstances and the objects used as a gift are discussed in this study.

PDF

___

Alpargu, Mehmet (2002). Türkistan Hanlıkları, Türkler Ansiklopedisi (s. 557-605). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
Bardakoğlu, Ali (1998). “Hediye”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt XVII, İstanbul.
Başdin, Aziz (2017). Sultan Alp Arslan Dönemi Selçuklu Devlet Gelenekleri ve Törenleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Berdiyarova, S. (2012). Muhammed yusuf beyânîning "şajarayi horazmşohiy" asari tarihiy manba sifatida, Semerkant: Özbekistan Respublikası Aliy va Orta Mahsus Talim Vazırlıgı Neşriyatı.
Beyânî, M. Y. (1914). Şecere-i Harezmşâhî, Özbekistan Bilimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni İsimli Şarkşinaslık Enstitüsü El Yazmalar Bölümü, Envanter No: 9596.
Bregel, Yuri (1988). Shīr Muhammad Mīrāb Mūnis and Muhammad Rıżā Mīrāb Āgahī, Firdaws al- iqbāl: History of Khorezm, (Text Edition), ed. by Yuri. Bregel, E. J. Brill, Leiden.
Dingeç, E. (2009). Osmanlı Türk Sarayında Eski Bir Türk Geleneği: Yeni Yılda Hediyeleşme, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009, p. p.1055-1073, www.turkishstudies.net, DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.989, ANKARA-TURKEY.
Eckmann, Janos (1963). Çağatay Edebiyatının Son Devri, TDAY Belleten.
Erkal, Mehmet (1996). “Ganimet” İslam Ansiklopedisi Cilt. 13, TDV Yay.: İstanbul
Gündoğdu, Abdullah (1995). Hive Hanlığı Tarihi, Yadigar Şibanileri Devri: 1512-1740, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Güzay, Aybüke (2014). Türk Devlet Geleneğinde Hediyeleşme, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kayseri: Yüksek Lisans Tezi.
İlhan N., Şenel M. (2008). Dîvânu Lugat’it Türk’e Göre Av, Avcılık ve Hayvancılıkla İlgili Kelimeler ve Kavram Alanları, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/1 Winter 2008, p. 259-277, DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.271.
Kafesoğlu, İbrahim (2006). Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınevi, Ankara.
Kâşgarlı, Mahmud (2006). Divânü Lûgati’t-Türk, (Çev. Besim Atalay), Cilt I-IV, Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
Koca, Salim (2010). Türk Kültürünün Temelleri-II, Ankara: Kültür Yay.
Koca, Salim (2012). “Toy” İslam Ansiklopedisi Cilt. 41, S. 270-272, TDV Yay.: İstanul.
Koçak, Aynur (2006). “Türk Destanları Çercevesinde Hediyeleşmenin Fonksiyonları”, VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi
Münirov, K. (1960). Munis, Agehî ve Beyaniyning Tarihiy Eserleri, ÖzSSR Fenler Akademiyası Neşriyatı: Taşkent.
Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü, Cilt I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
Peacock, A. C. S. (2010). Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu: Yeni Bir Yorum, (Çev. Z. Rona). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
Ölmez, Zuhal (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terakime (Türkmenlerin Soykütüğü), Ankara: Simurg Yay..
Saray, Mehmet (1998). Hive Hanlığı, TDVİA (c. 18, s. 167-170). İstanbul: TDV Yay.
Şeker, Mehmet (1998). “Hil’at” İslam Ansiklopedisi, Cilt: 18, Sayfa: 22.
Tekin, Feridun (2008). “19. Yüzyıl Harezm Tarih Yazıcılığı (Munis, Agehi, Beyani)”, Akademik Bakış, C. 2, S. 3, Kış, s.199-210.
Tekin, Talat (2003). Orhon Yazıtları (Kül tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk), Yıldız Dil ve Edebiyat 1, İstanbul.
Toprak, Funda (2013). Çağatay Şiirinde Vahşi Hayvanlar ve Yırtıcı Kuşlar, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013, p. 105-124, DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.5246.
Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
Yılmaz, Salih; Dilshoda Mubarakova (2014). Bayani’nin Şecere-i Harezmşahi Adlı Eseri ve Hive Tarih Yazıcılığı, I. Uluslarası Türklerde Tarih Bilinci Sempozyumu, Bülent Ecevit Üniversitesi: Zonguldak.
Yılmaz, Salih (2015). Hive Hanlığı’nda Tarih Yazıcılığı ve Başlıca Temsilcileri, 3. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi Bildirileri, 6-8 Mart 2015, Ankara, s. 471-482.