Sadâret’ten başvekâlet’e sadrazamlık

19. yüzyıla kadar, padişaha karşı ülke yönetiminden, tebaanın güvenliğinden, dış politikadan ve savaşlardan sorumlu olan sadrazam, II. Mahmut’un merkeziyetçi reformları neticesinde yetkileri azalmaya başlamıştır. II. Mahmut, sadrazama bütün vekillerin başı olmak üzere başvekil sanını vererek, yetkilerini nezaretler arasında dağıtmıştır. Avrupa’ya ayak uydurma sürecinde sadrazamlık hızla kurumlaşırken asıl işlevi de siyaseti belirlemek ve uygulamak olmuştur. Lakin II. Mahmut’un ölümünden sonra Sultan Abdülmecit, Koca Hüsrev Paşa’yı sadrazam tayiniyle başvekil unvanı kaldırılarak tekrar sadrazam tabiri kullanılmaya başlanmıştır. Bu makalede, 19. yüzyılın ilk yarısında sadrazamlık kurumundaki değişimler ele alınmıştır.

From Grand Viziership to Prime Ministry

The Grand Vizier, who had been responsible to the Sultan for the administration of the country, the security of the subjects, foreign policy and wars up to the 19th century, began to lose prominence as a result of the centrist reforms initiated by Mahmut II. The Sultan appointed the Grand Vizier’s as the Prime Minister and distributed his powers among ministries. The Grand Viziership was rapidly institutionalized in the process of adapting to Europe and its main function became determining the politics. However, Sultan Abdulmecit abolished the practice of prime ministry and appointed Koca Hüsrev Pasha as the Grand Vizier after the death of Mahmut II. In this article, the changes in the institution of Grand Viziership in the first half of the 19th century were investigated.

PDF

___

1. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA)
Sadâret Divân-ı Mühimme Kalemi
A.DVN. MHM, 1/9
Sadâret Mektubî Kalemi
A. MKT, 134/97.
Hatt-ı Hümayun
HH, 470/23003
HH, 471/23065
HH, 759/35875
HH, 485/23790
Mâliyeden Müdevver Defter
MMD, No. 08999.
Ayniyat Defteri
AYN, No:796
AYN, No: 796
AYN, No: 766
2. Gazeteler
Takvim-i Vekayi
TV, 4 Muharrem 1254, Def’a: 163
TV, 11 Safer 1254, Def’a:164
TV, 4 Muharrem 1254, Def’a: 163
TV, 3 RA 1255, Def’a 179
3. BASILI KAYNAKÇA
“Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi”, Milli Tetebbular Mecmuası, III, İstanbul 1331, s. 497-544.
Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Haz. Yücel Demirel), V, İstanbul 1998.
AKYILDIZ Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), Eren Yay., İstanbul 1993.
ALTUNDAĞ Şinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı 1831-1841, Türk Tarih Kurumu Yay. (TTK), Ankara 1988.
Cevdet Paşa, Tezakir 1-12, (Haz. Cavid Baysun), TTK Yay., Ankara 1991.
DANİŞMED İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi, V, İstanbul 1971.
DEVELİOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Yay., Ankara 2009.
DEMİRYÜREK Mehmet, “Sadrazam Kıbrıslı Mehmet Kâmil Paşa Hakkında Bazı Notlar ve Kâmil Paşa’nın Terekesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt. 25, sayı: 40, s. 50-105.
FİNDLEY Carter V., Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform Babıâli (1789-1922), İz Yay., İstanbul 1994.
GÜMÜŞSOY Emine (2006), Keçecizâde Mehmed Fuad Paşa, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
HALAÇOĞLU Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, TTK Yay. Ankara 2003.
HAYTA Necdet ve Ünal, Uğur, Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Hareketleri (XVII. Yüzyıl Başlarından Yıkılışa Kadar), Gazi Yay., Ankara 2005.
İNAL İbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, I, İstanbul 1982.
İPŞİRLİ Mehmet, “Babıâli”, TDV. İslam Ansiklopedisi, IV, İstanbul 1991, s. 378-386.
İPŞİRLİ Mehmet, “Osmanlı Devlet Teşkilatı”, (Edr. Ekmeleddin İhsanoğlu), Osmanlı Devleti Tarihi, I, İstanbul 1999, s. 139-279.
İPŞİRLİ Mehmet, “Sadrazam”, TDV. İslam Ansiklopedisi, XXXV, İstanbul 2008, s. 414-419.
Kanunnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Haz. Abdülkadir Özcan, Kitapevi Yay., İstanbul 2003.
KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, VIII, TTK Yay., Ankara 1988.
KARAL Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayûnları, TTK Yay., Ankara 1988.
KÜTÜKOĞLU Mübahat S., “Lütfi Paşa Âsafnâmesi”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 49-99.
KÜTÜKOĞLU Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili, Kubbealtı Yay., İstanbul 1998. Lütfi Paşa, Asafnâme, (Haz. Ahmet Uğur), Ankara 1982.
MUMCU Ahmet, Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, Phoenix Yay., Ankara 1963.
NİŞANYAN Sevan, “Son Sadrazamlar”, Toplumsal Tarih, S: 42, (1997), s. 36-46.
PAKALIN Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri, III, İstanbul 1983.
SAKAOĞLU Necdet, “Padişahlık ve Sadrazamlık Kurumu” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, V, İstanbul 1985, s. 1278-1285.
T.H., “Vezir” MEB. İslam Ansiklopedisi, XVIII, İstanbul 1993, s. 309-314.
TANERİ Aydın, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezirlik”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 8, (1967), s. 75-186.
TANERİ Aydın Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Döneminde Vezîr-i Â’zamlık (1299-1453), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay., Ankara 1974.
TEKTAŞ Nâzım, Osmanlı’da İkinci Adam Saltanâtı Sadrâzamlar, Çatı Yay., İstanbul 2009.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı,TTK Yay., Ankara 1988.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, “Osmanlı Tarihine ait Yeni Bir Vesikanın Ehemmiyeti ve İzahı ve Bu Münasebetle Osmanlılarda İlk Vezirlere Dair Mutalaa”, Belleten, C. 3, S. 9, (1939), s. 99-106.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK Yay., Ankara 1988.
YAMAN Ahmet Emin, “Sadr-ı Âzamlık”, Türkler, C.13, Ankara 2002, s. 577-585.
YAMAN Ahmet Emin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sadr-ı Azamlık 1876-1922, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay., Ankara 1999.