RAMAZÂN-ZÂDE’NİN TÂRÎH-İ NİŞÂNCI PAŞA İSİMLİ ESERİNİN TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂNLAR ÜZERİNE ETKİLERİ

Osmanlı Devletiʼnin kuruluş tarihi ile tarih yazıcılığına ait günümüze ulaşan eserlerin tarihleri karşılaştırıldığında Osmanlı Devletiʼnde tarih yazıcılığının çok sonraları ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Ancak zamanla tarih yazıcılığı gelişimini hızlandırarak özellikle II. Bayezid dönemiyle (1481-1512) birlikte tarih yazıcılığında belli bir sistem ve nizamın uygulandığı Tevârîh-i Âl-i Osmânlar geleneğinin örnekleri verilmeye başlanmıştır. Günümüz Türkçesiyle Osmanlı hanedanı tarihleri anlamına gelen bu türde kuruluştan itibaren Osmanlı Devletiʼnde görülen siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik alanlarında bir çok veriler elde edilmektedir. Bu türün en güzel örneklerini Kemalpaşa-zâde, Hasan Bey-zâde ve Peçevî Efendiʼde görmek mümkündür. Ayrıca tarih yazıcılığında Tevârih-i Âl-i Osmânlarʼın yanısıra umumi tarihlerde Osmanlı tarih yazıcılığında oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu türde genel olarak insanlığın yaratılıştan başlayarak İslâm tarihi, Osmanlı Devleti öncesi ve çağdaş devletler ile Osmanlı Devletiʼnin tarihi hakkında geniş ölçekli bir yelpazeyi içerir. Bu türdeki eserler Osmanlı Devletiʼni bütünsel bir yaklaşım içinde değerlendirirken, dünyanın diğer devletleriyle karşılaştırma imkânı sağlamaktadır. Bu türün örneklerini ise Ramazân-zâde Nişancı Mehmed Paşa, Hazerfen Hüseyin Efendi, Cenabi gibi müellifler vermişlerdir. Tarih yazıcılığında önemli bir yere sahip olan bu iki türün müellifleri gerek muhteva gerekse bilgilerin sunum şekli açısından birbirlerinden etkilenmiştir. Bu çalışmada Ramazân-zâde’nin eserini kendi eserlerinde kaynak olarak kullanan Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa - Hasan Bey-zâde Târihi, İbrahim Peçevî Efendi - Peçevî Târihi, Nevʻî-zâde Atâyî - Hadâikuʼlhakâʼik fî Tekmiletiʼş-Şakâʼik (Nevʻî-zâde Atâyîʼnin Şekâʼik Zeyli)’inde “Târîh-i Nişâncı Paşa” dan nasıl faydalandıkları incelenmiştir. İstifade şekillerinin karşılaştırmalı örnekleri ile hangi konuları doğrudan, hangilerinin mealen, hangilerinin hazifler yapılarak eserlerine ekledikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece Osmanlı Devleti’nde Tevarih-i Âl-i Osman ve Umumi Tarih yazarlarının birbirlerinden faydalanma şekilleri iki tür ekseninde incelemeye tabi tutulmuştur.

THE IMPACTS OF THE TÂRÎH-İ NİŞÂNCI PAŞA (LIT. THE HISTORY OF NİŞANCI PASHA) OF RAMAZÂN-ZÂDE ON THE TEVÂRÎH-İ ÂL-İ OSMÂNS (LIT. THE HISTORY OF THE OTTOMAN DYNASTIES)

When the history of the foundation of the Ottoman State and the dates of the writings about the historiography reaching up today are compared, it is observed that historiography in the Ottoman State was initiated in much later periods. However, by the time, the development of historiography accelerated particularly with the reign of Sultan Bayezid II (1481-1512), during which the examples of tradition of Tevârîh-i Âl-i Osmâns were initiated. Meaning, in today's terms, The History of the Ottoman Dynasties, in this type, there are numerous pieces of information in political, military, social, and economic fields experienced in the Ottoman State since its foundation. The best examples of this type are observed in Kemalpaşazâde, Hasan Bey-zâde and Peçevî Efendi. Besides the Tevârîh-i Âl-i Osmâns in the historiography, the writings of general history also have an important place in the Ottoman historiography. This type of writings, in general, included a wide array of issues ranging from the history of humanity since the creation, Islamic history, pre-Ottoman period, to the Ottoman State with its contemporary states. This type of writings evaluated the Ottoman State in a holistic approach, while providing an opportunity to compare it with the other stated in the world. Examples of this type were committed to paper by authors like Ramazân-zâde Nişancı Mehmed Paşa, Hazerfen Hüseyin Efendi, and Cenabi. The aouthors of this first type, which has an important place in the historiography, had been influenced from each other in terms of both content and the presentation style of the information. In this study, it was investigated how the authors benefited from the Târîh-i Nişâncı Paşa of Ramazân-zâde in their own writings, in which they used it as a reference, like Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa in his Hasan Bey-zâde Târihi, İbrahim Peçevî Efendi in his Peçevî Târihi, and Nevʻîzâde Atâyî in his Hadâikuʼl-hakâʼik fî Tekmiletiʼş-Şakâʼik (in the addendum named Nevʻî-zâde Atâyîʼnin Şekâʼik). In an attempt to determine the style of benefiting from this writing by means of comperative examples, it was investigated which issues were directly quoted, which were quoted in meaning, and which were quoted via hazif method (rephrasing sentences without using the letters with dots in the Ottoman language) Thus, concerning the authors of Tevarih-i Âl-i Osmans and General History, their styles of benefiting from each other were investigated under two types.

PDF

___

Peçevi, İ. E., (1269), Peçevi Tarihi, Unıversıty Of Toronto Dr 511 P33 V.1. Resmi E., (1269), Ahmed Halifetüʼr-Rüesâ.
Ramazân-zâde N. M. P., ( 1568), Târîh-i Nişâncı Paşa, Almanya Staatsbibliothek, Berlin, Ms.Or.Fol.4153. Araştırma-İnceleme Eserleri
Afyoncu, E., (2003), “Osmanlı Siyasi Tarihinin Ana Kaynakları: Kronikler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (Talid), 1 (2), ss.101-172.
Afyoncu, E., ( 2009 ), Tanzimat Öncesi Osmanlı Araştırma Rehberi.
Akçay, H., (1999), Ahmedî’nin İskender-Nâmesi Transkripsiyonlu Metin, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisan Tezi.
Aktepe, M. M., ( 1995 ), “ Sadullah Enverî ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XI, ss.268- 270.
Akün, Ö. F., (1998), “Ahmed Vefik Paşa”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt II, ss.143-157.
Arslan, M., Mehmed Cemâleddîn, Osmanlı Tarih Ve Müverrihleri-Âyine-i Zurefâ, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
Asım, N., ( 1329) ,“Osmanlı Tarihnüvisleri Ve Müverrihleri”, Toem, I/7, ss.425-428.
Aydın, A., ( 2002 ), “ Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Türkler Ansiklopedisi XI. Cilt, ss. 417- 425.
Aydemir, M. S., Sicil-i Osmanî, Cilt III, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
Aykut, Ş. N., ( 1997 ), “ Hasanbeyzade ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt Xvı, ss.363-364.
Aykut, Ş. N., (2004), Hasan-Bey-zâde Ahmed Paşa Hasan Bey-zâde Târihi, Tahlil- Kaynak Tenkidi, Cilt I.
Azamat, N., (1992), Giese Fredrich, Anonim Tevârih-İ Al-i Osman, Marmara Üniversitesi Yayınları No: 510, Fen-Edebiyat Fakülyesi Yayınları, No: 24.
Bakır, A., (2008), “Tevârih-i Âl-i Selçuk-Oğuz-Nâmesi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/7 Fall 2008, ss.163-199, DOI Number 10.7827/TurkishStudies.495, ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Balcı, R., (2007), Keşfüʼz-zunûn, an Esâmiʼl-Kütübî veʼl-Fünûn (Kitapların Ve İlimlerin İsimlerinden Şüphelerin Giderilmesi), Cilt I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Bayrak, O., ( 2002 ), Osmanlı Tarihi Yazarları, Milenyum Yayınları.
Baykara, T., (2010), Tarih Araştırma Ve Yazma Metodu, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Baykal, B. S., (1999), Peçevi Tarihi, Cilt I, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Başar, F., ( 2002 ), “ İlk Osmanlı Tarihçileri ”, Türkler Ansiklopedisi XI. Cilt, ss.409-416.
Çiçek, H., (2018), “Ahmed Câvid Beyʼin Müntehabât İsimli Eserinde Mehâsinüʼl-Âsâr Ve HakāiküʼlAhbârʼı Kaynak Olarak Kullanma Yöntemi”, Akademik Tarih Ve Düşünce Dergisi, İlkbahar 2018 / 5 (14), ss.377-406.
Çiçek, H., (2018), (Vekāyiʻnüvis) Sadullah Enverî Efendi Ve Tarihi’nin Iı. Cildi’nin Metin Ve Tahlili (1187-1197/1774-1783), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yeniçağ Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Donuk, S., ( 2017), Hadâikuʼl-Hakâʼik Fî Tekmiletiʼş-Şakâʼik, Nevʻîzâde Atâyînin Şekâʼik Zeyli, İnceleme-Tenkitli Metin, Edt. Örs Derya, I. Cilt, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
Fayda, M., ( 2011), “Tarih”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları Xl, ss.30- 36.
Genç, V., (2014), Acem’den Rum’a İdris-i Bidlîsî’nin Hayatı, Tarihçiliği Ve Heşt Behişt’in II. Bayezid Kısmı (1481–1512) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi.
Hancz, E., ( 2007 ), “ Peçeylû İbrahim ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt Xxxıv, S.216-218.
Halaçoğlu Y. , Aydın M.A., ( 1993 ), “ Cevdet Paşa ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt VII, ss.443-450.
İpekten, H., (1991), “Atai, Nev'izade” Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt IV, ss.40-42.
İpşirli, M., ( 2009 ), “ Selanikî Mustafa Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt Xxxvı, ss.357-359.
İpşirli, M., ( 2006), “Naîmâ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXII, ss.316-318.
Kaçalin, S. M., ( 2006 ), “ Mütercim Asım Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXII, ss. 200-202.
Koçak, Z., ( 2018), “Ahmed Câvid Bey’in Müntehabât İsimli Eserinin Kaynaklarından Enverî Tarihi’nin Birinci Cildi”, (Edt.) Osman Köse, Akademisyen Yayınevi Bilimsel Araştırmalar Kitabı Sosyal Bilimler Tarih ve Sanat, ss.105-127.
Kütükoğlu, B., (2002), “Vak‘Anüvis”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXXII, ss.457-461.
Lokmacı, S., (2015), Solak-zâde Tarihi’nin Tahlili Ve Metin Tenkidi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi.
Lokmacı, S., ( 2017 ), “ Osmanlı Tarih Yazıcılığında Gazavatnâmeler Ve Ebubekir B. Abdullah’ın Şark Seferleri İsimli Gazavatnâmesi ”, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Haziran 21(2) ss. 665- 677.
Manage, V.L. (1963), “The Menāqıb Of Yakhshi Faqīh”, Bulletin Of The School Of Oriental And African Studies, 26 (1), ss.50- 54.
Özcan, A., (2013), “ II. Bayezıd Devri Tarihçiliği Ve İlk Standart Osmanlı Tarihleri ”, Fatih Sultan Mehmet İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 2, Güz, ss.141- 153.
Özcan, A., (2003), “ Fatih Devri Tarih Yazıcılığı Ve Literatürü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ( İstanbul’un Fethi’nin 550. Yılı Özel Sayısı ), 14, ss. 55-62.
Özcan, A., (1998), “Heşt Bihişt”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, XVII, ss.271-273.
Özcan, A., (2013), “Osmanlı Tarihçiliğine Ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, Fatih Sultan Mehmet İlmî Araştırmalar İnsan Ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1, Bahar ss. 271-293.
Özcan, A., ( 1998), “Abdurrahman Şeref”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt I, ss.175.
Özcan, A., (2011), “Tevârih-İ Âl-i Osmân”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt Xl, ss.579- 581.
Özcan, A., (2007), “Oruç B. Âdil”, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yayınları, Cilt XXXIII, ss.425-426.
Özcan, A., (2003), “Mehmed Çelebi-Ramazân-zâde”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt 28, ss.449-450.
Özcan, E., (2007), İbrahim Peçevi Efendiʼnin Hayatı Ve Peçevi Tarihiʼnde Yer Alan Bazı Sosyo-Kültürel Kavramlar, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi).
Öztürk, N., (2015), Anonim Osmanlı Kroniği Osmanlı Tarihi (1299-1512), Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Öztürk, N., ( 1999), “Osmanlılar’da Tarih Yazıcılığı Üzerine”, Hasan Celal Güzel (Ed.), Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, VIII, ss.257-261.
Öztürk, N., ( 2015 ), İmparatorluk Tarihinin Kalemli Muhafızları Osmanlı Tarihçileri, ( Ahmedî’den Ahmed Refik’e), Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Öztürk, N., (2013), Âşıkpaşazâde Tarihi, Osmanlı Tarihi (1285- 1502), Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Özergin, M. K., (1963), “Rûhî”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt IX, ss.764-765.
Sağırlı, A., (2010), “Süleymanname”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Cilt XXXVIII, ss.124-127.
Şeşen, R., (1998), Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İslâm Tarih, Sanat Ve Kültürünü Araştırma Vakfı Yayınları.
Tahir, B. M., (1975), Osmanlı Müellifleri, Cilt III.
Tekindağ, M. C. Ş., (1970), “Selim-Nâmeler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 1, ss.197-230.
Turan, Ş., (2002), “Kemalpaşazâde”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, İstanbul 2002, XXV, ss.238-240.
Turan, Ş., (1994), “Peçevî”, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yayınları, Cilt IX, ss.543-545.
Turan, Ş., ( 1998), “Hoca Sâdeddin Efendi”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, XVIII, ss.196-198.
Woohead, C., ( 2010), “Şehnâmeci”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, ss.456.