ÖZBEK FOLKLÖRÜNDE YASAK MOTİFİNİN MENŞEİ VE POETİĞİ

Yasak, insanlık tarihinin elde ettiği tüm yasa mecmualarının en önmeli bir parçasıdır. O, gelecek nesilleri gelenekler temelinde eğitmeyi ve toplumun bütünlüğünü korumayı amaçlamaktadır. Ancak, zamanı gelince yasaklar da yıpranır. Sonuçta nesiller değişirken eski düzenler yeni düzenlere kendi yerini boşaltmak zorunda kalır. Şu esnada nesiller, uygarlıklar sınavdan geçer. Bu süreç folklör eserleri metinlerinde tarihi, törensel ve poetik (şiirsel) belirtileriyle bir bütün olarak kendini nümayan eder. Bu makalede metin incelemesi aracılığıyla yasağın antropolojik, etnografik ve poetik anlamlarının farklılıklarına dikkat edilmektedir.. Bizim incelediğimiz motif, Özbeklerle kardeş topluklara, özellikle Kazak, Kırgız ve Türkmen topluluklarına özgü folklör eserlerinde degörülmektedir. Süje ve motiflerdeki yakın benzerlikler Tacik edebiyatında fazla hissedilmemektedir. Bu ise Tacik edebiyatının İran mitolojisi etki alanına girmesiyle açıklanabilir. Böylece, Orta Asya toplulukları edebiyatının tek ve farklı mitolojik temellere dayandığını yine bir kere tesbit etmektedir. Özbek halk destan ve masalları örneğinde yasak motifinin öncü özellikleri, belirtileri, kendine has görünümleri, poetik metinde gelen çeşitleri söz konusudur. Hami (yardımcı) görünümü ile yasak sınav motifi arasındaki jenetik (menşece) bağlılık meseleleri denetlenmektedir. Yasak motifinin genel sınav çemberinde bedii estetik görevi araştırılmaktadır. Metinde yasak süreci (inisasyon töreni)ni başlatan poetik mantığa sahip ihtiyaç, bunun yanı sıra, doğum, evden ayrılma, yolculuk, hamiye denk gelme, hami ve yardımcının şartlarını yerine getirme gibi süjenin daha sonraki kısımlarını oluşturan vasıtacı motif olduğu meselesi de incelenmektedir. Mit, törenler sisteminde yasak birer engelleme anlamında gelirken, metinde ise bazen kendi anlamına aykırı olarak şart motifine dönüştüğü görülür. Makalede yasak motifinin folklör eserinin türküsel olarak söylenmesi sürecine bağlı bir tarzda değişmesine de dikkat edilmektedir.

THE PROHIBITION MOTIF IN UZBEK FOLKLORE, ITS ORIGINS AND POETICS

Prohibitions are the most important part of all human-created laws. They serve to bring up future generations in their ancestors’ ways and to maintain the integrity of society. But prohibitions are often broken. As a result, generations change; a new order replaces the old one. In this way, generations and entire civilizations endure a trial by fire. The historical, ritualistic, and poetic signs in folkloric texts reflect this process. Through textual analysis, this article examines the anthropological, ethnographic, and poetic meanings of prohibition. The motif of prohibition appears in Uzbek folklore, as well as in related Kirghiz, Kazakh, and Turkmen traditions. Only Tajik literature lacks parallel plots and motifs with relation to prohibition. This can be explained by the influence of Iranian mythology in Tajik literature. This shows that the literatures of the Central Asian peoples possess a unique and distinct mythological basis. Using the example of Uzbek folk epics and fairy tales, I will now examine the main qualities, symbols, forms, and types of the prohibition motif. I will also assess the genetic relationship between the image of the sponsor (helpmate) and the motif of testing a prohibition. I will also investigate the artistic and aesthetic functions of the motif of testing a prohibition. In the folkloric text, the poetic logic that necessitates the process of testing the prohibition (the initiation of a ceremony), will be examined as a device for moving along the plot, along with the motifs of birth, leaving home, the journey, encountering a sponsor, and performing the conditions of the sponsor, helpmate and others. Although prohibition usually denotes limits in myth and ritual systems, sometimes prohibition becomes a conditional motif and works against itself. This article also considers how the prohibition motif in the context of sung, as opposed to spoken folkloric works

PDF

___

Afzalov, M.I. (1964). O‘zbek xalq ertaklari haqida. Fan, Toshkent.
Аlpomish (1998). Doston [Poem]. Yozuvchi, Toshkent.
Alptekin, A.B. (1997). Halk Hikayelerinin Motif Yapısı. Akçağ Yayınları, Ankara.
Baydemir, Н. (2004). Özbek halk masalları. Erzurum.
Do‘Stxo‘Jaeva, N.N. (1999). O‘zbek sehrli ertaklarining struktural tahlili. Phd dissertatsiya, Toshkent.
Egamov, X. (1982). Sovet sharqi turkiy xalqlari ertakchilik an’analari aloqalari tarixidan ocherklar, O‘qituvchi, Toshkent.
Ekichi, M. (2001). The Birth of Hero in Turkic Epics. Millî Folklor, Volume 49, p.16-26, Ankara.
Ellek H., (2016). Şerîat-Tarîkat-Hakîkat-Marifet Dörtlüsünde Şerîatın Yeri ve Önemi, Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/5 Winter 2016, p. 249-268, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9451, ANKARA-TURKEY.
Eshonqul, J. (2006). Epik tafakkur tadriji. Fan, Тоshkent.
Eshonqul, J. (2011). O’zbek folklorida tush va uning badiiy talqini. Fan, Тоshkent.
Frazer, J.G. (1983). Zolotaya vetv. Politizdat, Moskva.
Frazer, J.G. (1989). Folklor v Vetxom Zavete. Politizdat, Moskva.
Freud, S. (1919). Totem and Taboo: Resemblances between the Psychic Lives of Savages and Neurotics. Moffat, New York.
Jalolov, G‘. (1976). O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. Fan,Toshkent.
Jirmunskiy, V.M. (1974). Tyurkskiy geroicheskiy epos, Nauka, Moskva.
Kulsa – Gul, Yig’lasa – Dur (1983). Ertaklar [Tales]. Adabiyot va san’at, Toshkent.
Kuntug’mish (1955). Doston [Poem]. O‘zfanakadnashr, Toshkent.
Levi-Strauss, C. (1955). The structural study of myth /Journal of American Folklore, v. 68, p. 27-43.
Levi-Strauss, C. (1983). Strukturnaya antropologiya. Nauka, Moskva.
Lotman, YU.M. (2005). Ob iskusstve. Iskusstvo, Sankt-Peterburg.
Malikaayyor (1955). Doston [Poem]. O‘zfanakadnashr, Toshkent.
Meletinskiy, YE.M. (1979). Paleoaziatskiy mifologicheskiy epos. Nauka, Moskva.
Мurodxon (1965). Doston. [Poem]. Badiiy adabiyot, Toshkent.
Nazarova, SH.I. (2013). Xayol va haqiqat folklore va teologiya kesimida. Mumtoz so’z, Toshkent. http://www.ziyouz.uz
O‘ZBEK XALQ ERTAKLARI (1963). Badiiy adabiyot, Toshkent.
O‘ZBEK XALQ ERTAKLARI (1996). Adabiyot va san’at, Toshkent.
Propp, Y.V. (1946). Istoricheskoe korni volshebnoy skazki. LGUYayınları, Leningrad.
Rasulova, Z.J. (2012). O‘zbek xalq sehrli ertaklarida “g‘aroyib buyumlar. Phd dissertatsiya, Toshkent.
Tylor E.B. (1989). Pervobytnaya kultura. Politizdat, Moskva.
Turdimov, SH.G. (2012). Etnos va epos. O’zbekiston, Тоshkent.
Turdimov, SH.G. (2011). “Go’ro’g’li” dostonlarining genezisi va tadrijiy bosqichlari. Fan, Тоshkent.
Theodor, F. (1951). Die Entstenhunn der detschenn Spielmann sepen, Leipzig.
Uysal Ş.Y., (2016). “Men Teşebbehe Bi Kavmin” Hadisini Küresel Giyim Kültürü Açısından Yeniden Okumak, Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/7 Winter 2016, p. 293-314, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9745, ANKARA-TURKEY.
Uysal Y., (2016). Adıyaman Halk Kültüründe Sünnet Merasimi ve Kirve Kültürünün Topluma Yansımaları, Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/4 Winter 2016, p. 1015-1024, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9346, ANKARA-TURKEY.
Veselovskiy, A.N. (1989). Istoricheskaya poetika. Vysshayashkola, Mоskva.
Xushkeldi (1972). Doston [Poem]. Adabiyot va san’at, Toshkent.
Wundt, W.M. (1923). Völkerpsychologie (Social Psychology). Vol. 4-6. Engelmann, Leipzig.
Nazarova, S. (2017). “The Prohibition Motif in Uzbek Folklore, Its Origins and Poetics / İngilizce Makale Adı”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Tahsin Aktaş Armağanı) Volume 12/7, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11393, p. 263-274.