OSMANLI TEFSİR LİTERATÜRÜNDEN BİR ÖRNEK: MEHMET ŞAH FENÂRÎ’NİN ŞERHU’L-MANZÛME’SİNDE TEFSİR

Bu makalede Osmanlı kuruluş döneminin önemli simalarından biri olan Molla Fenârî'nin, Ankara savaşı sonrası gittiği Aksaray'daki ulemayı imtihan etmek amacıyla lugaz olarak oluşturduğu beyitlerden tefsirle ilgili olan kısmı incelenecektir. Ancak konu, Molla Fenârî'nin eseri üzerinden ele alınmayacaktır. Zira Molla Fenârî'nin Manzûme adlı eseri, günümüze ulaşmamıştır. Bundan dolayı konu, bu eseri şerh eden ve Molla Fenârî'nin beyitlerini bünyesinde barındıran Mehmet Şah Fenârî'nin Şerhu'l-Manzûmesi ışığında incelenecektir. 20 farklı konunun ele alındığı eserde, düşünsel anlamda tefsir bölümünün oluşumuna katkı sağlayan ve konuya açıklık getiren Sekkâkî, Zemahşerî, Cemaleddin Aksarâyî, Kutbeddin Râzi ve Molla Fenârî'nin görüşleri, ayrıntılı olarak değerlendirilmiş ve tahlil edilmiştir. Bu çalışma sayesinde dönemin problem çözme metodu, belli bir örneklem üzerinden tespit edilmeye çalışılmıştır. Ancak bunu yaparken yaptığımız çalışmanın yerini ve genel karakterini ortaya koyan bazı noktalar, öncelikle açıklığa kavuşturulacaktır. Bu manada direkt tefsir eseri olarak yazılmayan fakat içinde tefsire dair bölümler bulunan yapıtlara yönelik bir tasnif yapmaya çalışılacaktır. Ayrıca beyitlerin yapısını oluşturan "lugaz" konusu, genel hatlarıyla ele alınmıştır. Lugaz konusu ele alınırken de, Mehmet Şah Fenârî'nin Enmûzecu'l-Ulûm adlı eserinin "ilmu'l-lugaz ve'l-muammeyât" kısmından faydalanılmıştır. Sonuç kısmında da tahlil ve değerlendirmesini yaptığımız söz konusu bölümden hareketle genel mülahazalara yer verilmiştir. Bu manada iki açıdan tespitler yapılmıştır. Birincisi, Osmanlı kuruluş dönemi müfessir prototipi hakkında olacaktır. İkincisi tefsir birikiminin şerhler üzerinden ele alınmasının artı ve eksilerine dairdir

AN EXAMPLE OF OTTOMAN TAFSIR LITERATURE: TAFSIR IN “SHARH AL-MANẒUMAH” OF MEHMET SHAH FANÂRÎ

This article analyzes the parts related to Tafsir of the couplets written by Molla Fanari, who was an important character during the period of Ottoman Empire’s foundation, as the form of lughaz in order to examine the Ulama of Aksaray, where he had gone following Ankara War. However, this analysis will not proceed over Molla Fanari’s work because his work titled Manẓuma have not succeeded to reach our time. Thus, this analysis will be in the light of Mehmet Shah Fanari’s work titled Sharh al-Manẓuma, which explains and contains the Molla Fanari’s couplets. In his work dealing with twenty different topics, Mehmet Shah Fanari specifically evaluates and dissects the views of Sakkaki, Zamakhshari, Jamaladdin Aksarayi, Quṭ baddin Radhi and Molla Fanari, which made contribution intellectually to the formation of Tafsir part and provided clarification to matters. By this study, I have tried to ascertain the method of problem solving of that period over a certain sample. Therefore, first I will clarify some points displaying the position and characteristic of my study. In this context, I have categorized the works, which were not written as an independent Tafsir book but including parts related to Tafsir. Also, the subject lughaz forming the structure of couplets is generally examined in the context of the study. While dealing with lughaz, I have benefited from the chapter titled “’Ilm al-lughaz wa al-muammayat” of Mehmet Shah Fanari’s another work titled Anmuzej al-’Ulum. In Conclusion, there takes place general considerations by taking the main chapter of this study to the center. There are mainly two general perspectives: the first one is about the prototype of mufassir in the period of Ottoman Empire’s foundation; and the second one is related to positive and negative features of dealing with Tafsir knowledge over explanations (sharh).

___

Abdülkerim b. Abdülcebbar; Muhâkemât fi Ecvibeti'l-İ'tiradat li-Cemaliddini'l-Aksarâyî, Süleymaniye Kütüphanesi Fatih no: 642.

COŞAN, M. Esad; “Bazı Yazmalarda Görülen Bilmeceli Tarih Kayıtları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 2, Ankara 1975, s. 55-65.

ÇİÇEK, Mehmet, Geçmiş ve Günümüz Algısında Kur’ân (Molla Fenârî ve Fazlur Rahman Örneği), Yedirenk, İstanbul, 2012.

DELİÇAY, Tahsin, Mehmet Şah ve Te’sîsu’l-Kavâ’id Harfen bi Harfin Fî Esâsi’s-Sarf, (Basılmamış Doktora Tezi), Şanlıurfa, 1998.

DEMİR, Ziya; XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007.

DURMUŞ, Zülfikar, Şemseddin Muhammed b. Hamza el-Fenârî’nin Hayatı ve Aynu’l-A’’yân Adlı Eserinin Tahlili, (Basılmamış YLT) Kayseri, 1992.

DURU, Rafiye; Modern Metin Çözümleme Teknikleri Açısından Şerh Geleneği ve İsmail Hakkı Bursevî, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2007.

el-Hisari, Hüseyin; el-Fevâid mine't-Tefsiri ve'l-Hadis, Süleymaniye Esad Efendi, No: 182.

er-Râzî et-Tahtani, Ebu Abdillah Kutbüddin Muhammed b. Muhammed (766/1365); Şerhu Müşkilâti’l-Keşşâf, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, No: 621.

et-Teftazânî el-Horasani eş-Şafii, Sa'deddin Mes'ud b. Ömer b. Abdillah el-Herevi (792/1390); Hâşiyetü’l-Keşşâf, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih No: 589.

Ez-Zemahşeri, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed (538/1144); el-Keşşâf an Hakaiki Gavamizi’t-Tenzil ve Uyuni’l-Ekavil fî Vucühi’t-Te’vil; thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz, Mektebetü’l-Ubeykan, Riyad 1998/1418.

FAZLIOĞLU, İhsan; “İthaf’tan Enmûzec’e Fetihten Önce Osmanlı Ülkesi’nde Matematik Bilimler”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu Bildiriler, (4-6 Aralık 2009), ed. Tevfik Yücedoğru vd., Bursa, 2010.

FENÂRÎZADE, Yusuf Bali b. Mehmed Efendi (970); el-Fevâid fi Letaif Kavlü'l-Keşşâf Enzele'l-Kur’ân, Beyazıd Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, no: 3253.

GÖMBEYAZ, Kadir; “Molla Fenârî’ye Nispet Edilen eserlerde Aidiyet Problemi ve Molla Fenârî Bibliyografyası”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu Bildiriler, (4-6 Aralık 2009), ed. Tevfik Yücedoğru vd., Bursa, 2010.

GÜLLE, Sıtkı, Şemseddin Muhammed b. Hamza Fenârî’nin Hayatı ve Eserleri, (Basılmamış YLT) İstanbul, 1990.

HÂDİMÎ, Ebu Said Muhammed (1176/1762); el-Berikatü'l-Mahmûdiyye fî Şerhi't-Tarikati'l- Muhammediyye, Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, I-IV, İstanbul, 1318.

HARÎRÎ EL-BASRİ, Ebi Muhammed Kasım b.Ali b.Muhammed İbn Osman (516/1122); Makâmât-ı Edebiyye (Kitabu’l-Makâmâti’l-Edebiyye), 1288.

HARÎRÎ EL-BASRİ, Ebi Muhammed Kasım b.Ali b.Muhammed İbn Osman (516/1122); Makâmât, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1952.

HARÎRÎ EL-BASRİ, Ebi Muhammed Kasım b.Ali b.Muhammed İbn Osman (516/1122); Terceme-i Makâmât, terc. Ahmed Hamdi, Yahya Efendi Matbaası, İstanbul 1290.

İSMAİL, Kara; “’Unuttuklarını Hatırla ’ Şerh ve Hâşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sy. 15, (2010/1), s. 1-67.

KANDEMİR, M. Yaşar; “Fevâid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA), c. XII, (İstanbul, 1995) s. 500-501.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Şerhu’l-Manzûme, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, AY, No:4444.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Şerhu Manzumeti'l-Elgaz li'l-Farih, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, No:3237.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Şerhu'l-Elğaz, Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar, No: 2099.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Enmûzecu’l-Ulûm Tıbâkan li’l-Mefhûm, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih no: 3677.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Enmûzecu’l-Ulûm, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, No: 897.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Enmûzecu’l-Ulûm, Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa no: 482.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Hâşiye ala Tefsiri’l-Fâtiha li’l-Beydâvî, Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, No: 703.

Mehmed Şah (Çelebi) b. Mehmed b. Hamza Rumi Fenârî, (839/1435), Hâşiye-i Dibâce-i Beydâvî, Nuruosmaniye Kütüphanesi No: 596/3.

MOLLA, Kemal Faruk; “Mehmed Şah Fenârî'nin Enmûzecu'l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar'da İlim Anlayışı Ve İlim Tasnifi”, Dîvân: İlmî Araştırmalar, sy. 18, (2005/1), s. 245-273.

Müellif kaydı yok, el-Fevâid Sureti Yasin, Topkapı Hazine Kit. No: 28.

Müellif kaydı yok, el-Fevâidü'l-Muhtelife mine't-Tefsir ve'l-Kavaidi'l-Arabiye, Süleymaniye Esad Efendi, No:3741/3.

Müellif kaydı yok, el-Fevâidü'l-Müteallika bi't-Tefsir, Süleymaniye Esad Efendi, No:3785/15.

Müellif kaydı yok, el-Fevâidü'l-Müteferrika fi Vakfi Hamza ve Şâtıbî, Süleymaniye, Ayasofya No: 60.

ÖZTÜRK, Mustafa; “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”, Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, (02-06 Ağustos 2010), Haziran, 2011, İstanbul.

SAPANCA, Cüneyt; Osmanlılarda Tefsir Usûlü Çalışmaları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.

SEKKÂKİ, Ebu Ya'kub Siraceddin Yusuf b. Ebi Bekr (b.) Muhammed b. Ali el-Harizmi (626/1229); Miftâhu’l-Ulûm, Matbaatü'l-Edebiyye, Mısır.

TAŞKÖPRÜZÂDE, Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi (968/1561); Miftahu’s-Seâde ve Misbâhu’s-Siyâde Fî Mevzûâti’l-Ulûm, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I-III, Beyrut, Lübnan, 1405/1985.

TAŞKÖPRÜZÂDE, Mehmed b. Ahmed Kemaleddin (745); el-Fevâidü'l-Müteferrika fi't-Tefsir ve'l-Fıkıh, Beyazıd Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, no: 407.

TOPRAK, M. Faruk; “Klasik Arap Şiirinde Lugaz”, Nüsha, Cilt I sayı 3, Güz 2001, s. 97-110.

TÜRCAN, Zişan; Hadis Literatüründe Şerh Geleneği ve Özellikleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008.