OSMANLI PRUSYA BÜYÜKELÇİSİ GİRİTLİ ALİ AZİZ EFENDİ’DE PSİKOLOJİ: NEFS VE AKIL ÖRNEĞİ

Giritli Ali Aziz Efendi, XVIII. Yüzyıl Osmanlı düşünürüdür. Erkan-ı Divan-i Hümayunun ileri gelenlerindendir. Modernleşme çabalarının görüldüğü XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin Prusya'daki ilk daimi büyükelçisidir. Ana dili Rumcadır. Arapça ve Farsça bilmektedir. İslam düşünce alanlarından felsefe, tasavvuf, fıkıh, tarih, edebiyat ve şiir alanında eserler yazmıştır. Bu anlamda üretken bir Osmanlı düşünürüdür. Bütün bu özelliklerinden dolayı Ali Aziz Efendi'nin düşüncelerini anlamaya çalışmak, XVIII. Yüzyıl Osmanlı düşünce yapısına da işaret etmek anlamına gelmektedir. Ali Aziz, hem Osmanlı topraklarında hem de Batı topraklarında yaşamış bir düşünürdür. Eserlerinin çoğunu da Batı'da Büyükelçi iken yazmıştır. Bu bağlamda Osmanlı ve Batı düşüncelerinin etkileşiminin niteliğine dair bir fikir sunmaktadır. Tikel verilerden hareket ederek tümel yargılarda bulunmanın metodolojik hatalara yol araladığının farkındayız.Ancak zikredilen özellikleri dikkate alındığı zaman, Ali Aziz'in Osmanlı düşüncesini anlamada sıradan bir örnek olmadığı görülür. Ali Aziz, Makale-i Felsefe, Varidat ve Lübbü'l-lübâb fî Merâsîmi'lâdâb adlı eserlerinde felsefenin alanlarından sayılan psikoloji konularına değinmiş, psikoloji alanında ise nefs ve akıl konusu üzerinde durmuştur. Nefs çeşitleri olarak nebati, hayvani, insani ve kutsî ruhu ele almıştır. Akıl konusunu ise biyolojik, kozmolojik, etik ve epistemolojik açıdan değerlendirmiş, aklı bilkuvve, bilmeleke, bilfiil ve müstefad akıl olarak dört kısımda incelemiştir. Nefs ve akıl konusunda Aristoteles, Alexander of Aphrodisias, Fârâbî, İbn Sînâ, Sühreverdî ve İbn Rüşd'ün görüşleri ile benzer düşüncelere sahiptir. Bu bağlamda Meşşâî düşünceyi takip ettiği ifade edilebilir

OSMANLI PRUSYA BÜYÜKELÇİSİ GİRİTLİ ALİ AZİZ EFENDİ’DE PSİKOLOJİ: NEFS VE AKIL ÖRNEĞİ

Ali Aziz Efendi of Creta is an Ottoman thinker in the XVIIIth century. He is person of rank of Erkan-ı Divan-i Hümayun. He was the first permanent ambassador of Ottoman Empire in the XVIIIth century in Prusya when modernization efforts were seen. His native language was Romaic. He knew Arabic and Persian. He had works in the fields of Islamic thought which are about philosophy, mysticism, law, history, literature and poetry. In this sense, he is a productive Ottoman thinker. Due to these features, trying to understand Ali Aziz Efendi’s thoughts means pointing to the frame of mind of Ottaman in the XVIIIth century. Ali Aziz was a thinker who had lived both in Ottoman lands and in Western lands. He wrote most of his works while the ambassador was in the West. In this context, he hazardad an opinion about the quality of interaction between the Ottoman and Western’s thoughts. We realize that locating in universal jurisdiction by acting from partial data is causing methodological faults. However, when his properties are considered, it is seen that Ali Aziz is not an ordinary example for understanding the Ottoman thought. Ali Aziz mentioned chapters of psychology admitted areas of philosphy on his works as Makale-i Felsefe, Varidat and Lübbü’l-lübâb fî Merâsîmi’l-âdâb. He focused on the soul and intellect in the field of psychology. He dealt with plant, animal, human and spirit soul as a kinds of soul. He evaluated subject of intellect in terms of biological, cosmological, ethical and epistemological, analyzed intellect in the four section as a potential, inhabitu, actual and acquired. He had similar thoughts with Aristotle, Alexander of Aphrodisias, Alfarabi, Avicenna, Suhrawardi and Averroes on soul and intellect. In this context, it can be expressed that he followed the Peripatetic thoughts

___

  • Altıntaş, Hayrani (2002). İbn Sînâ Metafiziği. Ankara. KBY.
  • Aphrodisias, Alexander (2004). Supplement to on the Soul. (Trans. R. W. Sharples). Duckworth and Ithaca, London: Cornell University Press.
  • ………., (1989). On Aristotle's Metaphysics 1. (Trans. with notes W.E. Dooley, Richard Sorabji). Duckworth and Ithaca, London: Cornell University Press.
  • Aristotle (1941a). De Anima (On The Soul). (Çev. J. A. Smith). Ed. Richard Mckeon. The Basic Works of Aristotle. New York: Random House.
  • ………., (1941b). Metaphysica. (Çev. W. David Ross) The Basic Works of Aristotle. Ed. Richard Mckeon. New York: Random House.
  • Arkan, Atilla (2013). Psikoloji: Nefs ve Akıl. Ed. M. Cüneyt Kaya. İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. İstanbul: İSAM Yayınları.
  • Arslan, Ahmet (2006). İlkçağ Felsefe Tarihi 2. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • ………., (2007). İlkçağ Felsefe Tarihi 3. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Aydın, İbrahim Hakkı (2000). Fârâbî’de Metafizik Düşünce. İstanbul: Bil Yayınları.
  • Black, Deborah L. (2005). Psychology: soul and intellect. Ed. Peter Adamson, Richard C. Taylor, The Cambridge Companion to Arabic Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Bolay, Süleyman Hayri (2005). Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • Calverely, E. E. (1964). “Nefs” İslam Ansiklopedisi. C 9. İstanbul: MEB Yayınları.
  • Durusoy, Ali (2008). İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Alemdeki Yeri. İstanbul: İFAV Yayınları.
  • Erzurumlu, İbrahim Hakkı (2011). Marifetname. (Sad. D. Yılmaz, H.Kılıç). İstanbul: Çelik Yay.
  • Fârâbî (1987). Fusûlü’l-Medenî. (Çev. Hanifi Özcan). İzmir: İstiklal Matbaası.
  • ………., (1991). Kitab-u Ara-i Ehli’l-Medineti’l-Fazıla. (Nşr. Albert Nasri Nader). Beyrut.
  • ………., (1998). es-Siyasetü’l-Medeniyye (Mebâdiü’l-Mevcûdât). (Thk. Fevzi Mitrî Neccar). Beyrut: elMatbbatü’l-kâsûlîkiyye.
  • Fuzuli (1994). Sıhhat u Maraz (Sağlık İle Hastalık) Veya Hüsn ü Aşk (Güzellik İle Aşk). (Çev. Hüseyin Ayan). S.1 Türkiyat Araştırmaları Dergisi.
  • Gazzâlî (1964). Mîzânü’l-‘Amel. (Thk. Süleyman Dünya). Mısır: Dâru’l-Maârif. ………., (t.y.). Meâricü’l-Kuds fî Medârici Ma‘rifeti’n-Nefs. Kahire: Matbaatü’l-İstikâme.
  • Giritli, Aziz Ali (nr. 2627). Lübbü’l-Lübâb fî Merâsîmi’l-Âdâb. Süleymaniye Kütüphanesi. Hacı Mahmut Efendi Koleksiyonu.
  • ………., (nr. 3420). Makale-i Felsefe. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Gaziantep İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu.
  • ………., (2011). Vâridât. (Haz. M. Nedim Tan). İstanbul: Pan Yayıncılık.
  • İbn Haldun (1998). Tasavvufun Mahiyeti. (Çev. S. Uludağ). İstanbul: Dergah Yayınları.
  • İbn Rüşd (1972). Telhîsu Kitâbi’l-Hiss ve’l-Mahsûs. (Nşr. Henri Blumberg). Cambridge: The mediaeval Academy of America.
  • ………., (2007). Psikoloji Şerhi (Telhîsu Kitâbi’n-Nefs). (Çev. Atilla Arkan). İstanbul: Litera Yay.
  • İbn Sînâ (2013). en-Necat. (Çev. Kübra Şenel). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
  • İhvan-ı Safa (2013). Tabiatın Mahiyeti Üzerine. (Çev. Enver Uysal). Bursa: Emin Yayınları.
  • İsfahanî, Ragıb (1998). Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’an. Dimaşk: Dâru’l-Kalem.
  • Kaya, Mahmut (2006). Kindî-Felsefî Risaleler. İstanbul: Klasik Yayınları.
  • Kindî (1950a). Fi’l-Felsefeti’l-Ûlâ. Ed. Ebu Rîde. Resâilü’l-Kindî’l-Felsefiyye. Kahire: Daru’l-Fikri’lArabî.
  • ………., (1950b). Fi’l-ibâne ani’l-‘İlleti’l-Fâileti’l-Karîbe li’l-Kevn ve’l-Fesâd. Ed. Ebu Rîde. Resâilü’lKindî’l-Felsefiyye. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî.
  • ………., (1950c). Kelâmün fi’n-Nefs Muhtasarun Veciz. Ed. Ebu Rîde. Resâilü’l-Kindî’l-Felsefiyye. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî.
  • Küçükalp, Kasım ve Cevizci, Ahmet (2009). Batı Düşüncesi. İstanbul: İSAM Yayınları.
  • Özden, H. Ömer (1996). İbn Sînâ–Descartes Metafizik Bir Karşılaştırma. İstanbul: Dergah Yayınları. Peker, Hidayet, İbn Sînâ’nın Epistemolojisi, Emin Yay., Bursa 2011 s. 63-70.
  • Ross, David (2002). Aristoteles, (Çev. Ahmet Arslan vd.,) İstanbul: Kabalcı Yayınları.
  • Sarıoğlu, Hüseyin (2006). İbn Rüşd Felsefesi. İstanbul: Klasik Yayıncılık.
  • Sühreverdî (1963). Nur Heykelleri. (Çev. Saffet Yetkin). Ankara: MEB Yayınları.
  • ………., (2009). İşrak Felsefesi (Hikmetü’l-İşrak), (Çev. Tahir Uluç). İstanbul: İz Yayıncılık.
  • Şehristânî (2008). Milel ve Nihal. (Çev. Mustafa Öz). İstanbul: Litera Yayıncılık.
  • Şulul, Cevher (2003). Kindî Metafiziği. İstanbul: İnsan Yayınları.