OSMANLI MİMARİSİNDE LÂLE DEVRİ ÜSLÛBU (ANADOLU’DAKİ YANSIMALAR)

Osmanlı İmparatorluğu XVII. yüzyılda baş gösteren iç karışıklıklar ve kaybedilen savaşlar neticesinde bir duraklama ve gerileme dönemi içerisine girmiştir. Özellikle yüzyılın ikinci yarısında gerçekleştirilen II. Viyana Kuşatması’nın başarısızlıkla sonuçlanması devletin ekonomik açıdan sarsılmasına neden olmuştur. Bu durum katlanarak 18. yüzyıla sarkmıştır. 1703 yılında tahta III. Ahmed devletin bu buhrandan kurtulmasını sağlamak için birtakım ıslahatları hayata geçirmiştir. Yüzyılın başlarından itibaren Avrupalı Devletlerle savaştan ziyade diplomatik ilişkilere dayalı bir politika izlenilmeye başlanmış ve Pasarofça Antlaşması’ndan sonra Sadrazam olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ile birlikte birçok alanda köklü değişikliklere gidilmiştir. III. Ahmed ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’yla özdeşleşen “Lâle Devri” yılları birçok alanda olduğu gibi mimaride de birtakım değişimlerin yaşandığı bir geçiş dönemidir. Bu dönemde büyük ölçekli külliyelerin yerini daha mütevazi ölçülerde medrese merkezli külliyeler almıştır. Buna karşın Damat İbrahim Paşa’nın memleketi Nevşehir’de yaptırdığı külliye genel yerleşim şeması ve bünyesinde barındırdığı birimlerle geniş ölçekli klasik dönem külliye özelliklerini devam ettirir. Külliyenin bu tarzda inşa edilmesinde Damat İbrahim Paşa’nın büyük etkisi olduğu mevcut vakfiyelerden anlaşılmaktadır. Müstakil yapılarda ise mimari anlamda münferit birkaç ayrıntı haricinde bir yenilik gözükmemekle birlikte süsleme alanında belirli motiflerin yaygınlık kazandığı görülür. Bu değişimin yaşanmasında YirmisekizMehmed Çelebi Efendi’nin Fransa’ya elçi olarak gönderilmesinin etkisi büyüktür. Zira YirmisekizMehmed Çelebi Fransa’nın farklı şehirlerinde yaptığı gözlemleri bir rapor haline getirerek saraya sunmuştur. Söz konusu raporda Fransız mimarisi ve kültürü anlatılmaktadır. Dönemin başkenti İstanbul’da öncelikle sivil yapılarda görülmeye başlayan değişim dini yapıların süsleme programlarına da bir ölçüde yansımıştır. Bu değişimin yansımaları Anadolu’daki çağdaş örneklerde de kendini göstermiştir. Özellikle döneme damgasını vuran Sadrazam Damat İbrahim Paşa başta olmak üzere Kaymak Mustafa Paşa, Hüseyin Paşa, Nasuh Paşa ve RızvanAhmed Paşa gibi tanınmış simaların baniliğini yaptığı eserlerde bu değişim daha net izlenir.

TULIP ERA STYLE IN OTTOMAN ARCHITECTURE (REFLECTIONS IN ANATOLIA)

As a result of riots and wars lost during 17th century, Ottoman Empire entered stagnation and devolution period. Failure of the Second Siege of Vienna that took place in second half of the 17th century caused the economy of the state to be shaken. This situation increased exponentially and continued during 18th century. III. Ahmed who succeeded to the throne in 1703 implemented certain reforms in order to get rid of this crisis. Beginning of this century, a diplomatic relation policy instead of wars with European States was adopted and drastic changes in many areas were made with Nevşehirli Damat İbrahim Pasha who became Grand Vizier after the Treaty of Passarowitz. The years of Tulip Era, which is identified III. Ahmed and Damad İbrahim Pasha is regarded as transition period that experienced many changes in various areas as in Architecture. In this period medrese based modest Islamic Ottoman social complexes took place of large-scale Islamic Ottoman social complexes. However, Islamic Ottoman social complex builded with the order of Damat İbrahim Pasha in Nevşehir, the hometown of him, carries large-scale social classical complex features in terms of its general settlement schema and units that it has. It is understood from existing endowments that Damat İbrahim Pasha had a major impact on the complex to be built in this style. In detached units of the complex an innovation except for a few details appear in the architectural sense, although certain motifs are seen to gain prevalence in the area of ornament. Sending the 28th Mehmet Çelebi Efendi to France as an ambassador had a great influence on these changes because he presented his observations that he had made in different cities of France as a report to the Palace. In this report French architecture and culture were mentioned. The change is started to be seen first especially in public buildings of Istanbul, capital city of that era, then showed itself extensively in ornament program of religious buildings. This reflection of the change can be seen in contemporaries of Anatolian architecture. This change can be seen clearly in the works that was constructed by the patronage of some well known figures who marked the period such as Grand Vizier İbrahim Pasha in particular, Kaymak Mustafa Pasha, Hüseyin Paşa, Nasuh Pasha and Rızvan Ahmed Pasha.

___

  • Aktepe, M. (1968). Derya kapdanı Mustafa Paşa ve bir vakfiyesi. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, (15), İstanbul.
  • Aktepe, M. (1969). Kâpdân-ı Derya Kaymak Mustafa Paşa’ya ait vakfiyeler. Vakıflar Dergisi, (8) (ss.15-36). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
  • Aktuğ, İ. (1992). Nevşehir Damat İbrahim Paşa külliyesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
  • Altınay, A.R. (2005). Lale Devri. İstanbul: Timaş Yayınları.
  • Atak, E. (2014). Anadolu’da lale devri mimarisi (İstanbul dışı örnekler üzerine bir araştırma)(Yayımlanmamış Doktora Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale.
  • Atak, E. (2014). Kayseri’de bir lâle devri eseri: Hasinli Camii. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Cilt 9 (2), (ss.43-63).
  • Atak, E. (2015). Erzurum’da bir lâle devri eseri: Bakırcı camii. Osmanlı Mirası AraştırmalarıDergisi, Cilt 2 (4), (ss.75-97). doi: 10.17822/omad.2015414233.
  • Baş, G. (2006). Diyarbakır’daki islam dönemi mimarisindeki süsleme (YayımlanmamışDoktora Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
  • Batur, A. (1986). Batılılaşma döneminde Osmanlı mimarlığı. Tanzimattan Cumhuriyete Osmanlı Ansiklopedisi. C. 4. (ss.1038-1061). İstanbul: İletişim Yayınları
  • Canca, G.E. (1999). Bir geçiş dönemi olarak III. Ahmet devri mimarisi (1703-1730) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul.
  • Çam, N. (2006). Türk kültür varlıkları envanteri Gaziantep. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Çaylak, A. (1997). Çanakkale çeşmeleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). GaziÜniversitesi, Ankara.
  • Cezar, M. (1998). Osmanlılarda 18. yüzyıl kültür ve sanat ortamı. 18. yüzyılda Osmanlı kültürortamı. (ss.43-64). İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları
  • Çerkez, M. (2005). Merzifon’da Türk eserleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
  • Ekiz, M. (2009). Nevşehir’de Türk dönemi mimari eserleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi).Ankara Üniversitesi, Ankara.
  • Eyice, S. (1993). Damat İbrahim Paşa Külliyesi. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.8.(ss. 443). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
  • Eyice, S. (2002). Batı akımlarının değiştirdiği Osmanlı dönemi Türk sanatı. Türkler. C. 15.(ss. 284- 309). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
  • Gündoğdu, H., Bayhan, A.A. ve Arslan, M. (2010). Sanat tarihi açısından Erzurum. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
  • Gündoğu, H., Işık, R. (2014). Üsküdar Yeni Valide Camii çinili mihrabının diğer çinili mihraplarla mukayesesi. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu. C. 3. (ss.163-187). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
  • Hanoğlu, C., Bayhan A.A., Rize şehir merkezinde bulunan Osmanlı dönemi bezemeli kadın mezartaşları, TurkishStudies-International Periodicalfort he Languages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic Volume 12/3 Winter 2017, p.235-308, ISSN: 1308- 2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11124 , ANKARA-TURKEY
  • Ilgar, Y.,Karazeybek, M. (2008). Afyonkarahisar Vakıf Eserleri (ı.cilt). Afyon: AfyonKocatepe Üniversitesi Yayınları.
  • Konyalı, İ.H. (2010). Abideleri ve kitabeleri ile Erzurum tarihi. Ankara: Erzurum TarihiniAraştırma ve Tanıtma Derneği.
  • Köşklü, Z. (1999). 17. ve 18. yüzyıl Osmanlı medreselerinin tipolojisi I (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
  • Köşklü, Z. (2008). 17. ve 18. yüzyıl medreselerinde dershane-mescit. Van Çevre ve KültürDergisi (Uluçam Armağanı). (ss.177-192). Ankara.
  • Kuban, D. (2007). Osmanlı mimarisi. İstanbul: Yem Yayınları.
  • Kuyulu, İ. (1982). Nevşehir Damat İbrahim Paşa külliyesi (Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
  • Madran, E. (1971). Aydın Nasuh Paşa külliyesi. Vakıflar Dergisi, (9) (ss.183-190). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
  • Özkarcı, M. (2001). Niğde’de Türk mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Renda, G. (2002). Yenileşme döneminde kültür ve sanat. Türkler. C. 15. (ss. 265-283). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
  • Stanford, S. (2004). Osmanlı İmparatorluğu ve modern Türkiye. (M. Harmancı, Çev.) İstanbul: E Yayınları.
  • Topçu, S.M. (2012). Kayserili Mimar El-Hac Mehmet Ağa’nın Kayseri’deki hayratı. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi (13), (ss.47-62).
  • Uçman, A. (1975). Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa sefaretnamesi. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
  • Unat, F.R. (1992). Osmanlı sefirleri ve sefaretnameleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Uysal, A.O. (1988). Bolvadin’de bir lâle devri eseri: Ağılönü Çeşmesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 32 (1-2), (ss.33-55).
  • Uysal, A.O. (2008). Kaymak Mustafa Paşa’nın hatırası: Babakale. Ayvacık DeğerleriSempozyumu (29-30 Ağustos 2008). (ss.115-148). Çanakkale: Aynalı Pazar Matbaası.
  • Uysal, Z. (2013). Ankara’da lâle devrinden kalemişi bezemeli bir yapı: Ağaç Ayak Cami. Ekev Akademi Dergisi (54), (ss.123-141).
  • Uysal, Z. (2014). 18. Yüzyıldan ahşap direkli iki cami, TurkishStudies-International PeriodicalfortheLanguages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic Volume 9/10 Fall 2014, p.1107- 1123, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7591, ANKARA-TURKEY
  • Uzunçarşılı, İ.H. (1988). Osmanlı tarihi. (v. cilt). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • Ünal, H.R. (1974). Erzurum ili dahilindekiislami devir anıtları üzerine bir inceleme. AtatürkÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (6), (ss.49-142).Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi.