OSMANLI DÖNEMİ ANADOLU ŞEHİRLERİ ÇARŞI SİSTEMİNİN FONKSİYONEL ANALİZİ

Osmanlı şehirlerinin karakteristik özelliklerinden biri şehir hayatının merkezinde yer alan çarşılardır. Şehirlerin sahip olduğu çarşıların büyüklüğü veya küçüklüğü, şehrin gelişmişlik seviyesinin bir göstergesi niteliğindeydi. Bu makalede, Osmanlı dönemi çarşılarının sahip oldukları fonksiyonlar ortaya konulmuştur. Osmanlı şehir çarşıları, temel olarak ekonomik ve sosyal fonksiyonlara sahip kompleks bir sistemdir. Genellikle merkezî bir cami etrafında gelişen çarşılar, şehrin en önemli ticaret merkezini oluşturmaktadır. Bu çarşılarda ulusal düzeyde ticaret yapıldığı gibi uluslararası düzeyde de ticaret yapılmaktaydı. Bunun yanında sanayi fonksiyonuna sahip, imalat yapılan çarşılar da mevcuttu. Bu tür çarşılar genel olarak ticaret alanlarının etrafında yer almaktaydı. Çarşıların diğer bir ekonomik fonksiyonu da ulaşım faaliyetidir. Yolcu ve yük taşıyan kervanların hazırlandığı, uzak mesafelerden gelen kervanların yolcu ve yüklerini indirdikleri bir terminal görevi de görmüşlerdir. Bu nedenle çarşılar ulaşım fonksiyonuna da sahiptir. Çarşılar, ticaret, imalat ve ulaşım gibi "ekonomik fonksiyonlar" yanında; dini, idari, eğitim, sosyal güvenlik, dinlenme ve konaklama, kişisel bakım gibi çeşitli sosyal fonksiyonlara da sahipti. Osmanlı çarşılarında şehirde ve kırsalda yaşayanların, diğer şehirlerden veya ülke dışından gelen yolcu ve tüccarların ihtiyaçlarını karşılayan birçok sosyal donatı tesisleri de bulunmaktaydı. Genellikle bir vakıf bünyesinde inşa edilen cami, han, hamam, darüşşifa, medrese, çarşıları şehrin sosyal yaşamının merkezi haline getirmiştir. Yine ahilik ve kazandırmıştır. Şehrin idare edildiği hükûmet konaklarının genellikle çarşı alanı içinde yer alması, çarşıların yönetim fonksiyonuna sahip olmasına neden olmuştur. Dolayısıyla çarşılar şehrin sadece ekonomik merkezi değil, aynı zamanda şehir sosyal hayatının da merkezi konumundaydı. Bu nedenle de Osmanlı şehirleri, diğer İslam şehirlerinde olduğu gibi, çarşılar etrafında gelişmişlerdir.

FUNCTIONAL ANALYSIS OF THE BAZAAR SYSTEM OF OTTOMAN PERIOD ANATOLIAN CITIES

One of the main characteristics of Ottoman cities is their bazaars that placed in the center of urban life. The size of bazaars was a sign of development level of the cities. Aim of this article is to investigate the main functions of Ottoman bazaars. The bazaars of the Ottoman cities were a system which had various functions. With their econonic and social function the Ottoman City Bazaars can be considere as a complex sytem. Generally, the city bazaars established around a central mosque had constituted the most important trade center of the cities. Not only were there national trade in these bazaars, but also international trade. In addition, along with their industrial function, in some of the bazaars manufacturing was also being taken place. This type of bazaars were usually located around the trade areas. Transportation activity was another economic function of the bazaars. Caravans coming from long distances were unloading their passengers and freight in the bazaars such as at train stations. Some bazaars were also the temporary stopping stations for caravans where they get their passengers and freight. Besides economic functions, the Ottoman bazaars had also "social functions" such as the religious, administrative, education, social insurance, recreation and accommodation and various personal services. The bazaars had also some social facilities, meeting the needs of those who living in the city or villages around the city and also merchants and passengers coming from other cities or from abroad. Mosques, hotels (khans), baths (hammams), hospitals (darushifas) and schools (madrasahs), built usually within the scope of a foundation had become bazaars in the center of social life. Akhism and Guild organization of the bazaars had brought social insurance function. The governmental palaces and courts, located usually in the bazaars had caused bazaars to have administrative and judicial functions too. Not only were the bazaars an economic center, but they also formed the center of urban social life. That's why the Ottoman cities developed around the bazaars, as in other Islamic cities.

___

  • Ağaoğlu Samet ve Hüdaioğlu, Salahattin (1938) Türkiye'de İş Hukuku, İş Hukuku Tarihi, c.I, Ankara, Merkez Basımevi.
  • Aınsworth William Francis, (1840), Travels and Research in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia, Volume II, Londra, John W. Parker.
  • Akdağ Mustafa, (1949), "Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye'nin İktisadi Vaziyeti", Belleten, 13(51), s. 497-564.
  • Akgün Hatice Gökçen, (2005), "16. Y.Y. Osmanlı Kenti İstanbul'da Kent İçi Konumlarına Göre Mimar Sinan'ın Külliye Gruplarında Yer Seçimi Etmenlerinin Tespiti ve Analizi", Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı.
  • Alkan Mustafa, (Summer 2008), "Kınık Vakıfları -Sayısal Bir Tasnif ve Tasvir Denemesi", Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/4, s.1-18.
  • Anameriç Hakan (2006) Osmanlılarda Kütüphane Kültürü ve Bilimsel Yaşama Etkisi, Osmanlı Tarih Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (19), s. 53-78.
  • Andreasyan Hrand (Der.) (1964), Polonyalı Simeon'un Seyahatnâmesi 1608-1619, No:1073, İstanbul, İ.Ü. Edb. Fak. Yay.
  • Atalan Özlem, AREL Hasan Şahan, (Winter 2016), "15. ve 16. Yüzyıllara Ait Osmanlı Han Yapılarının Mekânsal Analizi", Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/2, p. 217-228 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9488 ISSN: 1308-2140, Ankara, Turkey.
  • Aydın Mehmet Akif, (1999), Türk Hukuk Tarihi, bs.3, İstanbul, Beta Yayınları.
  • Bağbancı Özlem Köprülü, (2008), "Formation of Historical Commercial Centre in Bursa, The First Capital City of Ottoman Empire", World Applied Sciences Journal, , 4(3), s. 343-348.
  • Barthold Vasilij Vladimiroviç, (1963), İslam Medeniyeti Tarihi, bs. 2 Çev. M. Fuad Köprülü, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
  • Berber Engin, (2010), "İkinci Meşrutiyet Döneminde Domino Etkisi Yapan Bir Eylem: İzmir Liman İşçileri", European Journal of Turkish Studies (Online), 11, [http://ejts.revues.org/index4303.html]:1-24, Erişim Tarihi (10. 06. 2013).
  • Buckıngham James Silk, (1827), Travels in Mesopotamia, London, Henry Colburn.
  • Büyükdigan İlter, (2003), "Acritical Look At The New Functions Of Ottoman Baths", Building and Environment, (38), s. 617-633.
  • Can Yılmaz, (1995), İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
  • Cezar Mustafa, (1989), "Osmanlı Klasik Dönem İmar Sistemi", IX. Türk Tarih Kongresi (21-25 Eylül 1981), 3, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, s.1395-1415.
  • Cezar Mustafa (1985) Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul, Mimar Sinan Üniversitesi Yay.
  • Çadırcı Musa, (1985), Tanzimat Dönemi'nde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, VII. Dizi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay.
  • Çağatay Neşet, (1983), Fütüvvetnameler Nedir, Niçin Düzenlenmişlerdir?, Makaleler ve Incelemeler, Konya, Selçuk Üniversitesi Yay.
  • Çam Nusret, (1991), "Arasta", İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, (3), s. 335- 336.
  • Çizakça Murat (2006), "Osmanlı Dönemi Vakıflarının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları", Türkiye'de Hayırseverlik: Vatandaşlar, Vakıflar ve Sosyal Adalet, Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı (TÜSEV) Yayınları No 38, İstanbul, s. 19-31.
  • Ediz İsmail, (2008), "Osmanlı'dan Cumhuriyet'in İlk Yıllarına Kahvehaneler ve Sosyal Değişim", Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, , 10(1), s. 179-189.
  • Eldem Vedat, (1994), Osmanlı İmparatorluğu'nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, , VII. Dizi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • Ergenç Özer. "Osmanlı Şehrinde Esnâf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri", I. Uluslararası Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri (Ankara, 11-13 Temmuz 1977), Ankara, 1978, s. 103-109.
  • Ergin Osman, (1993), "Çarşı", İslam Ansiklopedisi, M.E.B. Yayınları, İstanbul, , (3), s. 360-362.
  • Ersoy Bozkurt, (2001), "Osmanlı Şehir İçi Hanlarının İşlevleri", Electronic Journal of Oriental Studies (EJOS), (M. Kiel, N. Landman, H. Theunissen (eds.), Proceedings of Congress of Turkish Art, Utrecht- Nederlands, August 22-28 1999), 4(16), s. 1-3.
  • Erzen Jale Nejdet, (1991), Mimar Sinan Cami ve Külliyeleri: Tasarım Süreci Üzerine Bir İnceleme, Ankara, ODTÜ Mimarlık Fakültesi.
  • Evliya Çelebi, (1985), Seyahatname, (3), İstanbul, Üçdal Neşriyat.
  • Eyice Semavi, (1992), "Bedesten", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul, , (5), s. 302- 310.
  • Faroqhı Suraiya, (2000), Osmanlı'da Kentler ve Kentliler, Çev. N. Kalaycıoğu, bs.3, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
  • Faroqhı Suraiya, Mcgowan Bruce, QUATAERT Donald, PAMUK Şevket, (2000), Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, 2, Ed. H. inalcık, D. Quataert, Çev. A. Berktay, S. Andıç, S. Alper, İstanbul, Eren Yay.
  • Güzey Ahmet Rıfat, (Mayıs 2010), "Yeni Ve Yakın Çağlarda Kastamonu'daki Cami-Mescid ve Medreseler", Kastamonu Eğitim Dergisi, 18(2), s. 675-688.
  • Halaçoğlu Yusuf, (1993), "Osmanlı Devlet Teşkilatı", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (2), İstanbul, s. 312-453
  • Halaçoğlu Yusuf, (1998), XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
  • İlhan Mehdi, (1992), "XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin, Nüfusu ve Vakıfları: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterlerinden Notlar", Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 16(27), s. 45-113.
  • İnalcık Halil, (2000), Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, c.1, Çev. Halil Berktay, İstanbul, Eren Yay.
  • İnalcık Halil, (1963), The Ottoman Empire, The Classical Age: 1300-1600, London,
  • İnalcık Halil, (1997), "İstanbul'un İncisi: Bedesten", haz. M. Özel, İktisat ve Din, İz Yayıncılık, İstanbul, s. 119-136.
  • İnan Kenan, (1996), "Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni", Osmanlı Tarih Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (7), s. 119-133.
  • Karagöz Mehmet, (2009), "XVII. ve XVIII. Asırlarda (1650-1750) Kayseri-İktisat Tarihi'nde Şehir İktisadiyatı Denemesi", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(1), s. 259-279.
  • Karpat Kemal, (1967), Haşim. Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, İstanbul, İstanbul Matbaası.
  • Kazıcı Ziya, (1988), "Ahîlik", İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, (1), s. 540-542.
  • Kolukırık Suat ve OĞUZ Zekavet Nuran, (2008), "Formel ve Enformel Emek Biçimi Olarak Hamallık ve Hamallar: Isparta Örneği", Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, , 7(2), s. 297-312.
  • Kuban Doğan, (1968), "Anadolu-Türk Şehri, Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gözlemler", Vakıflar Dergisi, (7), s. 53-73.
  • Muşmal Hüseyin, (2006), "1640-1650 Yılları Arasında Konya'da Sosyal ve Ekonomik Hayata Dair Bazı Tespitler", Türkiyat Araştırmaları Dergisi, , (20), s. 201-232.
  • Ocak Ahmet Yaşar, (1996), "Fütüvvetnâme", İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, , (13), s. 264-265.
  • Özdeş Gündüz, (1998), Türk Çarşıları, Ankara, Tepe Yayınları.
  • Özkaya Yücel, (1985), XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
  • Raymond André., (1995), "Arap Eyaletleri XVI-XVIII. Yüzyıllar", Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Yay. Yön. R. Mantran, Çev. T. Server, İstanbul.
  • Saoud Rabah, (August 2002), Intoduction to the Islamic City, Foundation for Science Technology and Civilisation (FSTC), Chief Editor: S. Al-Hassani, Publication Id:4012, Manchester, s. 1-9.
  • Sınger Amy, (2007-2011), İmarets, Israel Academy of Sciences and Humanities, National Science Foundation Grant, (#657/07):1-27.
  • Sjoberg Gideon, (1955), "The Preindustrial City", The American Journal of Sociology, World Urbanism, 60(5), s. 438-445.
  • Sykes Mark, (2000), Dârü'l-İslâm, Ankara, 21. Yüzyıl Yayınları.
  • Şen Murat, (2002), "Osmanlı Devletinde Sosyal Güvenlik: Ahi Birlikleri, Loncalar ve Vakıflar", Çimento İşveren Dergisi, , 16(6), s. 18-40.
  • Tabakoğlu Ahmet, (1985), Gerileme Devrine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul, Dergâh Yayınları.
  • Talas Cahit, (1972), Sosyal Ekonomi, bs.3, Ankara, Ankara Üniversitesi SBF Yay.
  • Taşkın Ünal, (2008), "Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, , 1(3), s. 343-366.
  • Tavernıer, Jean-Baptiste, (1713), Les Six Voyoges De M. J. B. Tavernier-I, En Turquie, En Perse Et Aux Indes, Paris.
  • Ülgener Sabri Fehmi, (1991), İktisadî Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul, Der Yay.
  • Ülgener Sabri Fehmi, (1951), İktisadi İnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri, İstanbul, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yay.
  • Wallersteın Immanuel ve TABAK Faruk, (1999), "Osmanlı İmparatorluğu, Akdeniz, Dünya Ekonomisi (1560-1800)", Osmanlı, (3), s. 202-209.
  • Wolfe M. W., (1963), "The Bazaar at Istanbul", Journal of the Society of Architectural Historians, 22(1), s. 24-28.
  • Yağbasan Mustafa ve Ustakara Fuat, (2008), "Türk Toplumunda Kahvehane ve Kafelerdeki İletişimsel Ortamı Belirlemeye Yönelik Bir Alan Araştırması, (Gaziantep İli Örneği)", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, , 18(1), s. 233-260.
  • Yazıcı Nurcan, (2008), "Trabzon Örneğinde Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Hükümet Konağı Binaları", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, , 1(5), s. 943-959.
  • Yediyıldız Bahaeddin, (1986), "Vakıf", MEB İslam Ansiklopedisi, İstanbul, (13), s. 153-172.