Osmanlı Bürokratik Evrâkı Üzerindeki İşlem ve Muamelenin Değişimi-Dönüşümü: Klasik Dönemin “Tek Belge” Sisteminden Tanzimat Döneminin “Lefli Belge” Sistemine Geçiş

Osmanlı tarih yazımı söz konusu olduğunda gerek kaynak değeri gerekse de güvenirliğinin diğer kaynaklara olan önceliği bağlamında en çok müracaat edilen kaynak türü olarak, devletin bürokratik işlemleri için oluşturmuş olduğu ve bugün muhtelif arşivlerde muhafaza edilen arşiv belgeleri akla gelmektedir. Ancak, söz konusu belgelerden sağlıklı bir şekilde istifade etmek ve bilgi üretmek en temel problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda belgelerin dili kadar diplomatiğinin de iyi bilinmesi, bilgi edinimi ve üretimini şüphesiz kolaylaştıracaktır. Özellikle Osmanlı kurumlarının işlev ve işlemlerinin zaman içerisinde değişime uğradığı, yeni kurumların tesis edildiği gerçeğini göz önüne aldığımızda, Klasik dönemde ve Tanzimat döneminde oluşturulan belgelerin diplomatik olarak birbiri ile birebir aynı olmayacağını bilmemiz gerekmektedir. Zira Tanzimat dönemi, devletin bütün kurumları ve işleyişi açısından bir kırılma noktası olduğu gibi bürokratik evrâkın dili, şekli, formatı, işleyişi hususunda da yeni bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamızda yüzyıllar boyunca devlet bürokrasinin işleyişinin bir ürünü olup “hazine-i evrâk” olarak adlandırılan ve günümüze intikal eden belgelerin, daireler arasında gördüğü işlem ve muamelenin yüzyıllar içerisinde diplomatik olarak değişim ve dönüşümü incelenecektir. Çalışmada “örnek vaka inceleme yöntemi” kullanılarak veriler analiz edilmiştir. Bu bağlamda Klasik ve Tanzimat dönemlerine ait örnek belgeler tespit edilmiş ve bu belgelerin gerek orijinal halleri gerekse de çevirileri çalışma ekinde verilmiştir. Böylelikle söz

The Change and The Transformation of The Process and The Transaction on The Ottoman Bureaucratic Document: Transition from The “Single Document” System of The Classical Period to The “Attached Document” System of The Tanzimât Period

In the Ottoman historiography, archival documents, which the state produced for its bureaucratic procedures and which are kept in various archives, come to mind as the most referred source due to thier value of source and their precedence over the other sources as to their reliability. However, the most basic problem that we face is properly making use of these documents and producing knowledge. In this regard, having a good knowledge of the diplomatics as much as having a good command of the language of the documents will undoubtedly facilitate the knowledge acquision and production. Especially, considering that the functions and the procedures of the Ottoman institutions changed in time and that new institutions were established, we must know that the diplomatics of the documents produced in the classical period and Tanzimat period are not identical. This is because Tanzimat was a period in which the language, form and function of the bureaucratic document were new as much as it was a period of breaking point with which the institutions and their functions assumed a new form. In our study, the change and the transformation of process and transaction among the departments of the documents – the products of the process of state bureaucracy- called “hazine-i evrâk” and which descended to our time will be examined in terms of diplomatics. In the study, the data were analyzed by using “example case study method”. In this context, sample documents belonging to the Traditional and Tanzimat eras were determined and both the original versions and the translations of these documents are presented in the appendix. Thus, the differences between the transaction and the treatment on the documents of both periods was tried to be revealed.

___

  • Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı (A.}MKT.MVL.) dosya no: 109, gömlek no: 12, Tarih: 29 Z. 1275/30 Temmuz 1859.
  • Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayet Evrakı (A.}MKT.UM.) dosya no: 118, gömlek no: 39, Tarih: 9 Ra. 1269/21 Aralık 1852.
  • Cevdet Evkaf (C..EV.) Dosya no:134, Gömlek no: 6695, Tarih: 24 Za. 1239/21 Temmuz 1824.
  • Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) dosya no: 2671, gömlek no: 17, Tarih: 5 Za. 1326/29 Kasım 1908.
  • İrade Dosya Usulü (İ.DUİT.) dosya no: 177, gömlek no: 55, Tarih: 8 Ca. 1339/18 Ocak 1921.
  • İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS.) Dosya no:117, Gömlek no: 5, Tarih: 4 Ra. 1332/31 Ocak 1914.
  • Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.) dosya no: 1230, gömlek no: 39, Tarih: 17 Z. 1335/4 Ekim 1907.
  • Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB.) dosya no: 428, gömlek no: 132, Tarih: 18 Te. 1324/31 Ekim 1908
  • Atik Esham Mühürleri Defteri, defter no: 1242
  • Vakıf Gureba Personeli Mühür Defteri, defter no: 5460.
  • Akyıldız, A. (2006). “Tanzimat Döneminde Belgelerin Şekil, Dil ve Muhteva Yönünden Geçirdiği Bazı Değişiklikler (1839-1956)”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (Ed: Halil İnalcık ve Mehmmet Seyitdanlıoğlu). İş Bankası Yayınları.
  • Akyıldız, A. (2012). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme (4. Baskı). İletişim Yayınları.
  • Arslan, A. T. (2005). “Eski Kitap ve Belgelerde Kullanılan Kısaltma ve Rumuzlar”, XIV. Türk Tarih Kongresi (9-13 Eylül 2002 Kongreye Sunulan Bildiriler). 1533-1549.
  • Aydın, B. & Keskin, İ. (2008). “Osmanlı Bürokrasisinde Evrâk Sahteciliği, Diplomatik ve Diplomatika Eğitimi”, Osmanlı Araştırmaları, XXXI, 197-228.
  • Baltacı, C. (1988). “İslamda Diplomatik İlminin Doğuşu”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri (30 Nisan – 2 Mayıs 1986). 54-58.
  • Baltacı, C. (1989). İslam Paleografyası (Diplomatik-Arşivcilik), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
  • Ceyhan, M. (2012). “Tanzimat Dönemi Sonrası Şerʻiyye Sicil Defterlerinin Muhteva ve Diplomatik Açıdan Tahlili”, OTAM (Osmanlı Hukuk Tarihi Özel Sayısı), (29). 49-82. https://doi.org/10.1501/otam_0000000566
  • Adanalı Kasparyan Arasdakis. (1312). Cüzdân-ı Kavânîn-i Osmaniyye, Asadoryan Matbaası.
  • Faulmann, C. (2009). Yazı Kitabı Tüm Yer Kürenin, Tüm Zamanların Yazı Göstergeleri ve Alfabeleri. (3. Baskı). (Çev: Itır Arda). Türkiye İş Bankası Yayınları.
  • İpşirli, M. (1995). “Osmanlılarda Kitâbet-i Resmiyyeye Dair Eserler Hakkında Bazı Gözlemler”, Osmanlı-Türk Diplomatiği Semineri (30-31 Mayıs 1994), 1-8.
  • Kurt, Y. & Ceyhan, M. (2016). “Osmanlı Arşivlerinde Bulduğumuz Şüpheli Belgeler Üzerine”, Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı (26-27 Nisan 2016 Kırıkkale/TÜRKİYE). (Ed: Prof. Eyüp Baş vd.). 393-406.
  • Kütükoğlu, M. S. (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). (2. Baskı). Kubbealtı Neşriyatı.
  • Lunde, P. (2010). İşaretler Semboller Kodlar Gizli Diller Şifreler Kitabı, NTV Yayınları.
  • Oğuzoğlu, Y. (1995). “Osmanlı Devleti’nde Taşra ile Merkez Arasındaki Bürokratik İşleyiş Hakkında Bazı Bilgiler (XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda)”, Osmanlı-Türk Diplomatiği Semineri (30-31 Mayıs 1994), 31-42.
  • Ortaylı, İ. (2006). “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomatikasının Bazı Yönleri”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed: Halil İnalcık ve Mehmmet Seyitdanlıoğlu). İş Bankası Yayınları.